به گزارش شانا به نقل از هفته‌نامه مشعل، اکنون که بیش از ۱۱۰ سال از اکتشاف این کالای راهبردی در جنوب ایران می‌گذرد، واحد انتشارات اداره کل روابط عمومی وزارت نفت با درکی عمیق از لزوم توجه به تاریخ پر فراز و نشیب صنعت نفت ایران و نیاز به روایت یکدست، جامع و مستند، چند سال است که با تکیه بر تحقیقات تاریخی-علمی، محصولات فرهنگی در زمینه «تاریخ صنعت نفت ایران» را تولید کرده است. بخشی از این محصولات به‌تازگی رونمایی و معرفی شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.
برای کسب اطلاعات بیشتر از ویژگی‌های پروژه تاریخی- فرهنگی یادشده، پای سخنان مسعود فروزنده، تاریخ‌نگار و تاریخ پژوه معاصر نشستیم. فروزنده، مدیریت و راهبری گروه پژوهشی را به‌عهده داشته که تاکنون بیش از ۶ جلد از نتایج تحقیقات و مطالعات تاریخی‌شان منتشر شده است.
در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید:
پروژه تاریخی – فرهنگی شما از چه زمانی آغاز شد و چه محصولاتی را شامل می‌شود؟
پروژه تاریخ صنعت نفت از سال ۱۳۹۳ آغاز شد و در سال ۱۳۹۶ پایان یافت. قرار بود این پروژه، تاریخ صنعت نفت را از قرارداد دارسی تا سال ۱۳۹۲ خورشیدی، مبتنی بر اسناد آرشیوی، مصاحبه‌ها و تحقیقات دو محصول شامل: «روزشمار» و «تاریخ تحلیلی صنعت نفت ایران» را ارائه کند. ما با دعوت از پژوهشگران دانشگاهی که بیشتر در رشته تاریخ تحصیل کرده بودند و تخصص داشتند، اسناد را جمع‌آوری، نشریه‌ها را مطالعه و مصوبه‌های هیئت مدیره شرکت ملی نفت پیش و پس از انقلاب را بررسی کردیم. بنابراین تاریخی که مشاهده می‌شود، دارای ناب‌ترین و اصیل‌ترین گزارش‌های تاریخی است؛ زیرا از منبعی استفاده شده که حتی در دسترس مدیران ارشد وزارت نفت نیست و تا به حال در اختیار هیچ پژوهشگری نبوده است. مصوبه‌های شرکت ملی نفت ایران پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اسناد شرکت نفت انگلیس- ایران و پیش از آن شرکت نفت انگلیس–پرشیا حکایت از یک دوره‌بندی تاریخی دارد.
این محصولات چه ویژگی‌هایی دارند؟
کتاب «تاریخ صنعت نفت ایران»، ۱۲۰۰ صفحه دارد و دو جلد است. جلد نخست آن تحولات و وقایع تاریخی سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۵۷ و جلد دوم نیز از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۹۲ را شامل می‌شود؛ اما سال ۱۳۹۹ اداره کل روابط عمومی وزارت نفت درخواست کرد ازسال ۹۲ تا ۱۴۰۰ نیز تدوین شود. به همین دلیل از مهر ۱۳۹۹ کارمان را در طبقه سوم ساختمان شماره ۳۴ وزارت نفت واقع در خیابان طالقانی و با تعدادی کمتر و کمترین هزینه ممکن دوباره آغاز کردیم. سرانجام جلد دوم «تاریخ صنعت نفت» از سال ۱۳۵۷ تا ۱۴۰۰ را دربر گرفت. برای این محصولات، نزدیک به پنج هزار عکس بررسی شد که نزدیک به ۴۰۰ عکس در چهار جلد کتاب، دو جلد «روزشمار» و دو جلد «تاریخ صنعت نفت» درج و استفاده شد.
محصول دو جلدی «تاریخ صنعت نفت» چه مختصاتی دارد و از چه روش یا الگوی نظری پیروی می‌کند؟
درباره «تاریخ صنعت نفت ایران» که عنوان اصلی پروژه ما بود، باید اشاره داشته باشم که پس از آغاز کار، متوجه شدم به‌دلیل فقدان تاریخ یکپارچه و گزارشی تاریخی از ابتدای کشف و استخراج نفت در ایران تاکنون، بهتر است که ما گرایش پروژه را به سوی گزارش تاریخی ببریم. به بیانی دیگر، تصمیم گرفتیم به جای اینکه بیاییم در قالب مسائل مختلف تاریخی، دست به تحلیل بزنیم، روندها و رویدادها را توصیف کنیم. در واقع این کتاب، نوعی دایره المعارف است و اطلاعاتی پایه‌ای و ناب دارد که پژوهشگران با خواندن آن می‌توانند سیر تحولات تاریخی را تحلیل کنند؛ هر چند که در فرازهایی از کتاب، دست به تحلیل نیز زده‌ایم و از توصیف فاصله گرفته‌ایم.
اندیشه و الگوی نظری حاکم بر کتاب «تاریخ صنعت نفت»، الگوی «رویداد- روند- نتیجه» است و ما برای تدوین این کتاب از آن استفاده کردیم. استفاده از این الگو به این معناست که اصلی‌ترین رویدادها را بازشناسی و از میان اسناد و مدارک، آنها را بازخوانی کردیم تاروندها را شناسایی کنیم و بدانیم کدام یک از روندها به نتیجه دلخواه مدیران شرکت رسیده و کدامیک از آنها نرسیده است.
برای نمونه روندهای حاکم پس از انقلاب اسلامی در صنعت نفت، گاز، پتروشیمی و پالایش کشور، حکایت از این دارد که در توسعه میدان‌ها، فشاری ازسوی کارشناسان و مدیران به‌صورت تدریجی بر قوه عاقله وزارت نفت وارد شده تا اکتشاف و توسعه میدان‌ها به سوی میدان‌های مشترک مرزی سوق یابد.
دو محصول «روزشمار» و «تاریخ صنعت نفت ایران» چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
«روزشمار» به وقایع و رویدادهای روز به روز و گزینش شده می‌پردازد، در حالی‌که کتاب «تاریخ صنعت نفت»، رویدادها را در قالب گزارش تاریخی و در چارچوب سیاست خارجی و سیاست داخلی و اقتصاد توصیف کرده است. به عبارتی دیگر «روزشمار» وقایع روز آنهاست و «تاریخ صنعت نفت» یک گزارش تاریخی است.
برای نمونه در «روزشمار» به شرح زندگی افراد و سرگذشت اشیا و حتی صحنه‌های بدیع یا دلخراش پرداختیم؛ اما در «تاریخ صنعت نفت» چنین تمرکزی وجود ندارد. در واقع این دو محصول فرهنگی، مکمل یکدیگر هستند.
نشریات و مطبوعات چه جایگاهی در میان اسناد و مدارک این آثار تاریخی داشته‌اند؟
از منابعی که در این دو محصول استفاده شده است، می‌توان به نشریه‌های متنوع صنعت نفت، مانند: «آیینه»، «اخبار هفته»، «یادداشت روز»، «نامه صنعت نفت»، «آبادان تو دیز»، «اخبار مسجدسلیمان»، «مشعل آبادان» و «پیک نفت» اشاره کرد؛ البته از همه مهم‌تر نشریه «مشعل» بود؛ رسانه‌ای که یکی از بهترین نشریه‌هاست که در صنعت نفت منتشر شده و طول عمر بسیار بالایی دارد. نشریه «مشعل» در رده منابع اصلی ما در مطالعات تاریخی دهه ۸۰ خورشیدی به بعد قرار داشت.
چقدر می‌توان به مطبوعات و نشریات به عنوان اسناد تاریخی تکیه و تاکید کرد؟
در میان نشریات بیرون از صنعت نفت، بیش از هر چیز از دو روزنامه «اطلاعات» و «کیهان» استفاده کردیم. این بهره‌مندی نه از بابت تحلیل؛ بلکه از بابت استخراج ماده‌های تاریخی است. برای نمونه فلان شخص در فلان روز چه کرده یا فلان حادثه در چه روزی رخ دادهاست؟ یکی از مشکلات ما در تاریخ صنعت نفت ایران، گمگشتگی وقایع است. وقایع صنعت نفت ایران در تاریکخانه نشسته‌اند و ما این وقایع را به رؤیت خوانندگان رسانده‌ایم. در واقع، هنر ما در گروه کاری‌مان همین مسئله بوده است. با این وجود، ممکن است در بعضی از ماده تاریخ‌ها نیز اشتباه کرده باشیم.
اگر چه درصد این اشتباه بسیار پایین است؛ اما هیچگاه نمی‌توان گفت در بیش از ۷ هزار ماده تاریخی که در دو محصول فرهنگی‌مان آورده‌ایم، هیچ اشتباهی وجود ندارد. برای کاهش اشتباه‌ها و رساندن آنها به نزدیک صفر، بیش از ۲۰ بار همه موارد را روی کاغذ بررسی کردیم و به دیدن فایل پی‌دی‌اف مطالب اکتفا نکردیم زیرا ممکن بود در آن صورت به خطای بصری دچار شویم.
تاریخ‌نگاران و تاریخ پژوهان چگونه می‌توانند خودشان را از سلایق شخصی و زمانه‌شان جدا کنند و کار تاریخی انجام دهند؟
این مسئله به هیچ‌وجه امکان رخ دادن ندارد. هیچ تاریخ‌نگاری خارج از سلیقه، نگاه و چارچوب نظری که کار می‌کند، نیست. هیچکس در خلأ نمی‌تواند تاریخ‌نگاری کند، مگر اینکه الگو و فنونی برای خودش داشته باشد اما مسئله اصلی برای خواننده این است که تاریخ نگارچه سلیقه سیاسی- اجتماعی و فرهنگی – اقتصادی دارد.
برای فهم و درک این موضوع، بهترین راه آن است که ببینیم جهتِ قلم تاریخی به کدام سمت می‌رود. این سمت‌وسو همه موارد را نشان می‌دهد. تاریخ‌نگار از این سمت‌وسوها مبرا نیست زیرا او هم در جامعه زندگیمی‌کند و ممکن است تحت تاثیر جریان‌های اجتماعی – سیاسی یا حزبی قرار گیرد بنابراین هر چقدر هم اطمینان دهم که گروه تحقیقاتی ما به هیچ‌عنوان گرایش سیاسی نداشته، بی فایده است، جز اینکه قلم را ببینید و بخوانید.
گاهی هم تاریخ‌نگار و آحاد جامعه، یک واقعه‌ای را تلخ می‌دانند اما شما به‌عنوان یک خواننده آن را شیرین می‌پندارید، در اینجا نیز هیچ کاری نمی‌توان کرد و این نگاه شماست که سبب می‌شود درباره متن تاریخی قضاوت و جهت فکری داشته باشید.
در انجام این پروژه آنقدر از اختلافات سیاسی فاصله گرفته‌ایم که هیچکس نمی‌تواند وقایعی را که ما توصیف کرده‌ایم، نادیده بگیرد. ما وقایع را توصیف کرده‌ایم، توسعه صنعت نفترا به رخ خواننده کشیده‌ایم و جانفشانی کارکنان صنعت نفت را به نمایش گذاشته‌ایم، واقعیت این است که صنعت نفت، فراتر از دولت‌هاست. پروژه‌ها در یک دولتی خلق می‌شوند و گاهی حتی در دو دولت بعد به مرحله گشایش می‌رسند.
برای مثال پالایشگاه‌های اراک و بندرعباس در دوران وزارت آقای «غرضی» آغاز شدند و در زمانه وزارت آقای «آقازاده» به بهره‌برداری رسیدند. به همین دلیل است که می‌گوییم صنعت نفت فراتر از دولت‌هاست.
چه برنامه‌ای دارید که این دو محصول فرهنگی- پژوهشی در دسترس عموم علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار گیرد؟
اگر چه پی‌دی‌اف این محصولات در سایت وزارت نفت قرار گرفته اما باید کل کتاب در دسترس همه علاقه‌مندان و محققان قرار گیرد. از همینجا درخواست می‌کنیم این کتاب‌ها در سایت‌های تخصصی کتاب در فضاهایی مانند «فیدیبو» برای استفاده عموم دانشگاهیان و علاقه‌مندان قابل تهیه و خواندن باشد. این کار از تحریف تاریخ جلوگیری می‌کند. پژوهشگران به‌راحتی می‌توانند به چنین محصولات فرهنگی که بابت آن کار دقیق تاریخی – علمی انجام شده، ارجاع دهند. این کار باید به دست محقق دانشگاهی برسد؛ البته این محصولات برای کل دانشگاه‌های کشور نیز ارسال می‌شود.
با توجه به دامنه تحقیقاتی گروه کاری شما آیا محصولات دیگری از مجموعه فعالیت‌ها و پژوهش‌های تاریخی‌تان تهیه کرده‌اید؟
از آنجا که دامنه تحقیقات ما بسیار گسترده بود، سه محصول دیگر شامل «تاریخ پتروشیمی»، «نفت در خلیج فارس» و «مردان اکتشاف» نیز منتشر شده است. کارهای پژوهشی و مطاالعاتی این سه محصول نیز در سه سال توقف یادشده، پیش رفت و انجام شد. ابتدا تاریخ اکتشاف را کار و سپس نفت در خلیج فارس را دنبال کردیم و سرانجام روی تاریخ پتروشیمی متمرکز شدیم.
گروه تحقیقاتی شما چند نفر بود و در چه رشته‌های دانشگاهی تخصص داشتند؟
این گروه کاری – تحقیقاتی با ۱۴ نفر کار خود را آغاز کرد که مجموعه‌ای از پژوهشگران رشته تاریخ و نیروهای مصاحبه‌کنندگان می‌شد. در این پروژه ۱۷۰ مصاحبه با پیشکسوتان صنعت نفت انجام داده‌ایم. مجموعه‌ای از کل عکس‌های صنعت نفت را جمع‌آوری کردیم، همچنین مجموعه‌ای از همه اسناد موجود را نیز گردآوردیم، افزون بر پژوهشگران و متخصصان تاریخ، به فراخور کار، از فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم سیاسی، جامعه شناسی و علوم رایانه نیز بهره برده‌ایم؛ اما سرانجام اسکلت‌بندی کار، دست پژوهشگران تاریخ بود.
در پایان اگر سخنی باقی مانده بفرمایید؟
این کار رنج بسیار زیادی داشت. برای نمونه روایت‌های مختلف تاریخ صنعت نفت ایران، تعارض‌های بسیار زیادی دارند. کتاب‌های مهم هم اشتباه‌های فراوانی داشتند حتی کتاب «حسین مکی» نیز اشتباه‌هایی دارد؛ البته باید تاکید کنم، سخنم درباره اشتباه‌ها کتاب‌هایی که درباره تاریخ صنعت نفت ایران نوشته شده، به‌هیچ‌وجه به این معنا نیست که بنده و گروه کاری‌مان مصون از خطا بوده‌ایم بلکه می‌خواهم خوانندگان را به مشقت کار تاریخی در حوزه صنعت نفت ایران توجه دهم.
