به‌واسطه رویکردی که از سال ۹۳ به بعد به‌طور جدی در وزارت نفت دنبال شده است، هم‌اکنون حدود ۴۰ طرح کلان پژوهشی در حوزه‌های بالادست و پایین‌دست صنعت نفت با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در حال اجراست. نخستین قراردادها از این مجموعه طرح‌ها به اواخر سال ۹۳ برمی‌گردد که مطالعات ازدیاد برداشت ۹ میدان نفتی در قالب ۹ قرارداد به دانشگاه‌ها واگذار شد؛ دومین مرحله در سال ۹۵ بود که ۱۲ قرارداد به‌منظور ایجاد انستیتوهای تحقیقاتی در پایین‌دست صنعت نفت میان سه شرکت تابع وزارت نفت (شرکت ملی گاز ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و شرکت ملی صنایع پتروشیمی) و دانشگاه‌های منتخب امضا شد؛ سومین مرحله در سال ۹۶ با امضای پنج قرارداد پژوهشی در حوزه اکتشاف دنبال شد و نیمه امسال هم ۱۳ قرارداد پژوهشی دیگر در حوزه ازدیاد برداشت نفت تعیین تکلیف شدند. وزیر نفت، معاون وی در امور مهندسی، پژوهش و فناوری، مدیران‌عامل چهار شرکت اصلی و مدیران پژوهش و فناوری این شرکت‌ها تاکنون بارها به رویکرد تعامل‌مدارانه نفت با دانشگاه‌ها اشاره و آن را رویکردی مثبت و سازنده عنوان کرده‌اند، اما جامعه دانشگاهی در این باره چه دیدگاهی دارد؟ آیا مستندات این طرح‌ها در کتابخانه دانشگاه‌ها خاک می‌خورد یا نفت و دانشگاه تلاششان را برای به ثمر رسیدن اهداف تعریف‌شده به‌کار گرفته‌اند؟ آیا میدان دادن به دانشگاه‌ها، تصوری ساخته‌وپرداخته ذهن نفتی‌هاست و تنها کاربردهای تبلیغاتی دارد یا دانشگاهیان هم بر آن صحه می‌گذارند؟ در این باره، شانا با تعدادی از فعالان دانشگاهی در طرح‌های توسعه فناورانه میدان‌های نفت و گاز شرکت ملی نفت ایران گفت‌وگو کرده است.
رفع دغدغه دانشجویان تحصیلات تکمیلی
حسین نصرتی، دانشجوی دکترای اکتشاف نفت در دانشگاه تهران است که روی طرح توسعه فناورانه میدان آزادگان کار می‌کند. ابتدا از او درباره پیشرفت طرح می‌پرسم و اینکه طبق اعلام پیشین، آیا همچنان دانشگاه نسبت به افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت این میدان اطمینان‌خاطر دارد؟ پاسخ می‌دهد: «غربالگری، ساخت الگوی اولیه و ساخت الگوی استاتیک مخزن را به‌صورت یکپارچه طی فازهای نخست و دوم انجام داده‌ایم و اکنون در فاز سوم مشغول آزمایش روی سنگ و سیال هستیم تا بتوانیم به شاخص‌های موردنیاز برای برنامه‌ریزی درباره ازدیاد برداشت دست یابیم. اگر طبق برنامه‌ریزی، فاز سوم را در سال ۱۴۰۰ به پایان برسانیم، الگوی اولیه ازدیاد برداشت در فاز چهارم طراحی می‌شود و سپس وارد مرحله اجرای پایلوت می‌شویم. همچنان تأکید داریم که ۱۰ درصد افزایش ضریب بازیافت امکان‌پذیر است».
از میان قراردادهای پژوهشی توسعه فناورانه میدان‌های نفتی، یافته‌های مطالعاتی امیدوارکننده‌ای حاصل شده که از جمله آن، اثبات قابلیت افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت نفت میدان آزادگان است. افزون بر این نتیجه مطالعاتی، شرکت مهندسی و توسعه نفت اعلام کرده بر مبنای ارائه بیش از دو ترابایت داده طرح‌های توسعه آزادگان جنوبی و آزادگان شمالی از سوی این شرکت به انستیتو مهندسی نفت دانشگاه تهران، بانک اطلاعاتی جامع میدان آزادگان با قابلیت دسترسی سریع به داده‌های چاه‌ها و مخازن مختلف این میدان ایجاد شده است. بهبود نرخ تولید با ساخت مواد شیمیایی نانوپایه، کاهش گرانروی نفت نیمه‌سنگین لایه سروک، شناسایی و تدوین نقشه ناهمگونی تخلخل و تراوایی لایه‌های مختلف میدان آزادگان و بهینه‌سازی توزیع مشخصات مخزنی و در نتیجه کاهش حفر چاه‌های خشک و کم‌بازده در این میدان، از دیگر دستاوردهای همکاری صنعت و دانشگاه در بزرگ‌ترین میدان مشترک نفتی کشور به شمار می‌رود. به‌دنبال همین نتایج موفقیت‌آمیز، امسال توسعه فناورانه میدان یادآوران نیز به دانشگاه تهران سپرده شد.
نصرتی در پاسخ به پرسشم که همکاری نفت با شما در این سال‌ها چگونه بوده است، می‌گوید: «ما در طرح آزادگان با شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) کار می‌کنیم. متولیان طرح در این شرکت با استادان و دانشجویان ما ارتباط خوب و راحتی دارند. همین به ما انگیزه زیادی داده است. من دانشجوی دکترا هستم و یکی از دغدغه‌های همیشگی دانشجویان تحصیلات تکمیلی این است که در زمینه رشته تحصیلی‌شان چه فعالیت‌هایی انجام دهند که کاربردی باشد، یا اینکه اگر بخواهند در این زمینه کار کنند، مقدمات و پیش‌شرط‌هایش را چگونه فراهم کنند. از وقتی طرح‌های ازدیاد برداشت نفت کلید خورده و به‌صورت منظم با همکاری دانشگاه‌ها دنبال می‌شود، این دغدغه برای بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته‌های مرتبط با نفت رفع شده است. ما امروز می‌توانیم روی کار علمی و تخصصی که به آن علاقه داریم، آن هم با داده‌های واقعی، تمرکز کنیم.»
همکاری‌ها و حمایت‌های نفت دلگرم‌کننده است
در ادامه، با یکی از کارشناسان طرح توسعه فناورانه میدان دارخوین در دانشگاه امیرکبیر صحبت می‌کنم. حمید بنی‌اسدی درباره فعالیت‌های انجام‌شده در این طرح توضیحات خوبی ارائه می‌دهد: «مطالعات اولیه ما در این میدان نشان می‌داد تولید مخزن برای تطابق با طراحی اولیه با موانعی روبه‌روست؛ موانعی در بحث تزریق گاز، رسوب آسفالتین و … به این ترتیب چند پروژه تعریف کردیم تا ابتدا تولید میدان را به نقطه اول برسانیم و سپس راهکارهایی را با هدف بهبود برداشت در دستور کار قرار دهیم. مطالعات ژئومکانیک انجام شد و با اجرای مطالعه‌ای زودهنگام (Fast Track) و مدل‌سازی اولیه، نقشه راه پیش رو مشخص شد. هم‌اکنون، اگرچه هنوز نتایج آزمون ردیابی گاز میدان مشخص نشده، اما مطالعات نشان می‌دهد افزایش حداکثر چهار درصدی ضریب بازیافت میدان دارخوین از لایه فهلیان که در حال تولید است، با سناریوهای تکمیلی در کنار تزریق گاز کنونی امکان‌پذیر است.»
وی می‌گوید: «رسوب آسفالتین قابل‌توجه در میدان دارخوین، سبب خوردگی تجهیزات می‌شود و حجم خوردگی در حدی است که حتی برای آزمون نمی‌توان ابزار را به‌راحتی داخل چاه‌ها راند. دستگاهی هم که می‌تواند در مطالعه رسوب آسفالتین راهگشا باشد تنها در چند کشور تولید می‌شود و به دلیل تحریم، دسترسی به آن مقدور نیست. به این ترتیب ساخت این دستگاه را در برنامه قرار داده‌ایم و هدف اصلی ما این است که بتوانیم مرکز تخصصی مطالعه رسوب آسفالتین در دانشگاه امیرکبیر راه‌اندازی کنیم.»
این کارشناس در تشریح ارتقای توانمندی‌های دانشگاه امیرکبیر، به پروژه تست ردیاب گاز هم اشاره می‌کند: «این تست به مخازنی مربوط می‌شود که تحت ازدیاد برداشت هستند و استفاده از آن در دنیا متداول است تا با انجامش مشخص شود سیالی که به چاه تزریق می‌شود چه مسیری را طی می‌کند. در ایران تاکنون این تست انجام نشده و تکنولوژی آن هم وجود ندارد و در دنیا هم شرکت‌های انگشت‌شماری چنین تستی را انجام می‌دهند. طبیعتاً راه منطقی پیش‌روی ما، اختراع دوباره چرخ نبود و تصمیم داشتیم با مشارکت خارجی‌ها این تست را در دارخوین عملیاتی و سپس نسبت به بومی‌سازی آن اقدام کنیم. مذاکرات هم انجام شد و به قرارداد هم رسیدیم، اما پس از اعمال مجدد تحریم‌ها، این قرارداد به جایی نرسید و سرانجام خودمان دست به‌کار شدیم. اکنون بسته کاری مشترکی با دو شرکت دانش‌بنیان داخلی تعریف کرده‌ایم و اگرچه مسیر بسیار سختی در مقابل داریم، اما امیدواریم بتوانیم به نتیجه برسیم.»
پیش از این، شرکت نفت و گاز اروندان هم از برنامه‌ریزی دانشگاه امیرکبیر برای بومی‌سازی تست ردیاب گاز در طرح توسعه فناورانه میدان دارخوین خبر داده و اعلام کرده بود این دانشگاه علاوه بر آنکه برنامه جامعی برای مطالعه، شناسایی و جلوگیری از رسوب آسفالتین و رفع آن در میدان دارخوین آماده کرده، انجام مطالعات ژئومکانیک را نیز در میدان دارخوین پیشنهاد داده و الگوسازی مخازن ایلام و سروک دارخوین را هم در دستور کار دارد.
در پایان توضیحات بنی‌اسدی، از او درباره همکاری نفت با دانشگاه امیرکبیر در این طرح می‌پرسم که می‌گوید: «میدان دارخوین از جمله میدان‌های پیشتاز طرح‌های پژوهشی ازدیاد برداشت است و باید بگویم از همان ابتدا که طرح کلید خورد تاکنون، هم تیم فنی و پژوهشی شرکت نفت و گاز اروندان و هم کارشناسان مدیریت پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت همکاری‌های بسیار خوب و دلگرم‌کننده‌ای با دانشگاه امیرکبیر داشته‌اند. ما با تکیه به این همکاری‌ها و حمایت‌ها مسیرمان را ادامه می‌دهیم.»
نجفی، نماینده یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در مرکز نوآوری انرژی دانشگاه امیرکبیر هم به ما اضافه می‌شود و درباره فعالیت مجموعه‌شان توضیح می‌دهد: «ما توانسته‌ایم پلتفرم خدمات فنی مهندسی آنلاین را برای نخستین بار در کشور به‌صورت جامع ایجاد کنیم. این پلتفرم با استفاده از هوش مصنوعی به ارائه‌کنندگان خدمات فنی و مهندسی برای پیدا کردن تجهیزات مورد نیاز و تأمین سریع تجهیزات صنعت نفت کمک می‌کند.»
او هم می‌گوید: «نفت رویکرد حمایتی مثبتی نسبت به شرکت‌های دانش‌بنیان در پیش گرفته که ایجاد پارک فناوری نفت و گاز از مصادیق آن است. ما دانش‌بنیان‌ها می‌توانیم با استقرار در این پارک به‌طور مستقیم و از نزدیک، با صنعتگران در ارتباط باشیم.»
نفت به دانشگاه‌ها میدان داده است
سراغ افشین قنبرزاده، عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی دانشگاه شهید چمران اهواز و مدیر طرح ازدیاد برداشت میدان گازی تنگ‌بیجار در این دانشگاه می‌روم؛ میدانی که قرارداد توسعه فناورانه آن همین چندماه پیش امضا شد. قنبرزاده می‌گوید: «به نظر من بهبود تعامل صنعت نفت با دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر، محصول دو عامل اصلی است. یک اینکه از جایی به بعد، جامعه علمی و دانشگاهی کشور به این درک رسید که باید به سمت اجرای پروژه‌های پژوهشی کاربردی که متقاضی و بازار برای آن وجود دارد حرکت کند، نه پژوهش‌های تنها کتابخانه‌ای. دوم اینکه وزارت نفت هم به معنای واقعی خواست، به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی اعتماد کرد و به آنها میدان داد که نتیجه این دو تغییر رویکرد را امروز مشاهده می‌کنیم.»
وی پیش از اشاره به طرح تنگ‌بیجار، به سابقه همکاری‌های پیشین این دانشگاه با وزارت نفت از جمله در طرح بومی‌سازی ۱۰ گروه کالاهای پرمصرف و همکاری با مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران در یکی از پنج طرح کلان پژوهشی این مدیریت اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «به دنبال تعاملات مثبت با وزارت نفت در سال‌های اخیر که به دستاوردهایی ملموس منتهی شد، دوباره مورد اعتماد قرار گرفتیم و مطالعات ازدیاد برداشت یکی از میدان‌های گازی به دانشگاه شهید چمران اهواز سپرده شد. ما در طرح فناورانه تنگ‌بیجار از همکاری دیگر دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نیز حسب نیاز استفاده می‌کنیم و به‌ویژه در اجرای این طرح، همکاری با دانشگاه ایلام را در اولویت قرار داده‌ایم.»
رئیس گروه کارآفرینی و ارتباط با صنعت دانشگاه شهید چمران اهواز درباره دستاوردهای حاصل از توسعه سطح تعاملات با صنعت نفت هم توضیح می‌دهد: «یکی از اقدام‌هایی که با هدف صیانت از دانش و تجربیات حاصل از اجرای طرح‌ها و پروژه‌های نفتی در دانشگاه شهید چمران اهواز انجام شده، ایجاد پژوهشکده میدان‌های و تجهیزات نفت و گاز در این دانشگاه است. این پژوهشکده پارسال تأسیس شد و هم‌اکنون همه پروژه‌های دانشگاه که مرتبط با صنعت نفت است در آن متمرکز و مستندسازی می‌شود، همچنین شرکت‌های دانش‌بنیانی در ذیل پژوهشکده ایجاد شده‌اند که به کاربردی کردن هر چه بیشتر دستاوردهای پژوهشی دانشگاه کمک می‌کنند.»
استقبال نفت از طرح‌های پژوهشی نوآورانه
فرصتی فراهم می‌شود تا با عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهیدچمران اهواز که هم در طرح تنگ‌بیجار و هم در طرح پژوهشی «توسعه فناوری‌های نوین ژئوشیمیایی اکتشافی ناحیه دشت آبادان» فعال است گفت‌وگو کنم. این طرح یکی از پنج طرح پژوهشی کلان مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران است که با همکاری دانشگاه شهید چمران اهواز دنبال می‌شود. علیرضا زراسوندی از پیشرفت حدود ۸۰ درصدی این طرح خبر می‌دهد و می‌گوید: «همکاری مدیریت اکتشاف با دانشگاه در این طرح بی‌نظیر است.»
وی ادامه می‌دهد: «انجام طرح‌های ژئوشیمیایی اکتشافی، نقشه راه مناسبی را به‌منظور تعیین نقاط اولویت‌دار برای انجام حفاری‌های اکتشافی، درک شباهت‌های مخزنی و ارزیابی شیب حرکت سیال در میدان‌های مجاور ترسیم می‌کند و مدیریت اکتشاف نه‌تنها در این طرح، بلکه در مجموع همواره از طرح‌های پژوهشی کاربردی حمایت می‌کند و تعامل سازنده‌ای میان این مدیریت و دانشگاه شهید چمران اهواز برقرار است.»
او ابراز امیدواری می‌کند این جنس تعاملات قائم به فرد نباشد و آن‌قدر سیستماتیک شود که با تغییر مدیریت‌ها، رویکردهای پژوهشی به دست فراموشی سپرده نشوند.
جوانان بعدها می‌فهمند…
اما بشنوید از میدان سروش که رئیس دانشکده مهندسی نفت و گاز دانشگاه صنعتی سهند می‌گوید با اجرایی شدن طرح توسعه فناورانه این میدان، ضریب بازیافت سروش از ۶ درصد کنونی به بیش از ۱۰ درصد می‌رسد.
سیدعلیرضا طباطبایی‌نژاد یادآوری می‌کند: «این مقدار، حداقل پیش‌بینی ما از افزایش ضریب بازیافت سروش است و امیدواریم افزایش ضریب بازیافت حتی به میزانی بیش از این اعداد هم امکان‌پذیر شود. این طرح در یک سال آینده وارد مرحله پایلوت می‌شود و بررسی‌ها و آزمایش‌های ما ادامه دارد، اما به احتمال زیاد، تزریق پلیمر گزینه نهایی و منتخب برای ازدیاد برداشت در این میدان نفتی است.»
از او هم درباره نوع همکاری‌ها نفت با دانشگاه‌ها می‌پرسم که در پاسخ تأکید دارد از نقش بیژن زنگنه (وزیر نفت)، هم در شکل‌گیری رشته‌های نفتی در دانشگاه‌های کشور و هم در زمینه‌سازی برای تحکیم روابط صنعت نفت با دانشگاه‌ها بگوید: «جوانان این کشور بعدها می‌فهمند رویکرد مثبت مهندس زنگنه نسبت به تقویت دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و همکاری صنعت با آنها، منشأ چه خدمات اثرگذار و ارزشمندی بوده است.»
اشاره طباطبایی‌نژاد به تلاش‌های وزارت نفت در مسیر توسعه ظرفیت‌های علمی کشور در گذشته برمی‌گردد. اقدام به ایجاد دانشکده‌های مهندسی نفت در دانشگاه‌های تراز اول داخل کشور از حدود دو دهه قبل با حمایت‌های وزارت نفت کلید خورد که از جمله می‌توان به ایجاد انستیتو نفت در دانشکده فنی دانشگاه تهران، ایجاد دانشکده مهندسی نفت در دانشگاه صنعتی امیرکبیر، تبدیل دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی شریف به دانشکده مهندسی شیمی و نفت، تبدیل دانشکده مهندسی دانشگاه شیراز به دانشکده مهندسی شیمی، نفت و گاز، ایجاد دانشکده گاز و پتروشیمی در دانشگاه خلیج‌فارس و کمک به راه‌اندازی رشته مهندسی نفت در دانشگاه سهند تبریز اشاره کرد.
او همکاری شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت فلات قاره را هم مطلوب می‌خواند و می‌گوید: «نشست‌های متعدد و مستمری به‌صورت آنلاین میان دانشگاه سهند، شریک خارجی دانشگاه و شرکت نفت فلات قاره ایران برگزار می‌شود و همکاری سازنده‌ای میان ارکان طرح برقرار است.»
فرصت‌سازی نفت برای دانشگاه‌ها
این بار با امیر جعفرلو، فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد مهندسی نفت از دانشگاه صنعتی شریف که روی طرح توسعه فناورانه میدان کوپال مشغول فعالیت است، هم‌صحبت می‌شوم؛ میدانی که بر اساس اعلام شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، دانشگاه شریف موفق به سنتز نانوذرات جدیدی در مخزن آسماری آن شده است. جعفرلو می‌گوید: «کارهای آزمایشگاهی را در فاز سوم طرح به‌تازگی آغاز کرده‌ایم. در این طرح تزریق آب کم‌شور به مخزن در برنامه قرار دارد که در سطح جهان به‌ویژه عربستان، بسیار از این روش برای ازدیاد برداشت استفاده می‌شود. با توجه به ذخیره قابل‌توجه نفت در این مخزن، حتی ۲ درصد افزایش ضریب بازیافت، عایدی سرشاری نصیب کشور می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «این طرح فرصت بسیار خوبی به‌منظور مطالعات و آزمایش‌های گسترده دانشجویان تحصیلات تکمیلی فراهم کرده است. ما به‌واسطه اجرای این طرح، توانسته‌ایم به‌صورت ملموس و عملی، از دانش و تجربه استادان دانشگاه شریف که برخی سابقه سال‌ها کار در شرکت‌هایی مانند شل را دارند بهره‌مند شویم. نفت هم همکاری بسیار خوبی داشته است. نشست‌های مستمری با شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب برگزار می‌کنیم و روابط سازنده و خوبی بین نفت و دانشگاه برقرار است.»
محسن محمدی، مدیر طرح توسعه فناورانه میدان مارون در دانشگاه صنعتی اصفهان هم با اشاره به اینکه قرارداد این طرح امسال امضا شد، در پاسخ به پرسشم درباره نحوه تعامل بدنه نفت با دانشگاه‌ها می‌گوید: «کار را تازه شروع کرده‌ایم، اما در باب تعامل با نفت چند نکته به ذهنم می‌رسد؛ اول اینکه افرادی در شرکت ملی نفت ایران این طرح‌ها را پیگیری می‌کنند که از جنس صنعت نفت هستند و کار را به‌خوبی می‌شناسند. دوم اینکه وقتی رویکرد کنونی نفت را با سال‌های گذشته مقایسه می‌کنیم می‌بینیم نه‌تنها همکاری شرکت ملی نفت، بلکه تعامل شرکت‌های زیرمجموعه آن هم با دانشگاه‌ها بسیار بهبود یافته و انسجام خوبی ایجاد شده است. نکته سوم هم اینکه ما پیش‌پرداخت طرح را خیلی زود دریافت کردیم و با مشکلی در این زمینه روبه‌رو نشدیم.»
در باب فرصت‌سازی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، پیش‌تر جمشید مقدسی، مدیر طرح‌های میدان‌محور دانشگاه صنعت نفت هم با اشاره به احتمال افزایش یک تا سه درصدی ضریب بازیافت میدان گچساران گفته بود: «شاید بتوان گفت در تاریخ صنعت نفت، این نخستین باری است که یک پروژه در حد کلان در اختیار دانشگاه قرار می‌گیرد و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ما می‌توانند با چالش‌های واقعی میدان آشنا شده و کسب تجربه کنند. ما هم‌اکنون در فاز دوم این طرح هستیم و ایجاد دفتر فنی طرح‌های میدان‌محور، آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، مرکز نوآوری و فناوری و مرکز نرم‌افزارهای تخصصی از جمله بخش‌های مهمی است که در ساختار مطالعاتی این طرح دیده شده است». رضا مسیبی بهبهانی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعت نفت نیز در این زمینه می‌گوید «شخص وزیر نفت و مدیران نفتی اعتقاد راسخ به توانمند شدن دانشگاه‌ها دارند و در این سال‌ها با واگذاری طرح‌های پژوهشی و فناورانه به مراکز تحقیقاتی نشان دادند برای تحقق این مهم تلاش می‌کنند.»
گفتنی است در مجموع قراردادهای پژوهشی ازدیاد برداشت که با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی امضا شده است، مطالعه فناورانه ۲۰ میدان نفتی و دو میدان گازی واگذار شده که این میدان‌ها، بالغ بر نیمی از ذخایر نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز کشور را شامل می‌شوند. به عبارت دیگر، هم‌اکنون ظرفیت‌های جامعه دانشگاهی و علمی برای مطالعات فناورانه حدود نیمی از ذخایر هیدروکربوری کشور به‌کار گرفته شده است. در چهره استادان و دانشجویان فعال در این طرح‌ها «امید» و «انگیزه» را می‌توان دید؛ گنجینه‌هایی که این روزها نایاب‌تر از همیشه است.
هانیه موحد
