مقدمه
بر اساس گزارش رسمی پزشکی قانونی کشور، در تمام ماههای سال شاهد تلفات انسانی ناشی از مسمومیت با گاز منواکسیدکربن هستیم اما آمار حوادث و تلفات با برودت هوا به شدت افزایش می یابد. در سالهای گذشته نزدیک به 70 درصد مرگهای خاموش در پنج ماه پایانی سال با متوسط روزانه چهار تا پنج نفر رخ داده است. برای پیشگیری از این حوادث که یک فاجعه ملی محسوب می شود، به همراهی و مساعدت همه کارشناسان، مسئـولان و دست اندرکاران در هر بخش و سازمانی و حتی جامعه پزشکی نیاز است.
انتظار از جامعه پزشکی
بر اساس نظریات کارشناسان مرتبط با پرونده های گازگرفتگی، بسیاری از کسانی که دچار گازگرفتگی می شوند علائـم گازگرفتگی را در روزها و ماههای قبل از حادثه منجر به فوت شان داشته اند و به اطرافیان خود اعلام کرده اند. بخشی از این افراد بابت سردرد و سرگیجه های موردی اما مکرر و حتی چند ساله به پزشک مراجعه کرده اند اما در بیشتر موارد به دلیل نداشتن علائـم بیماری خاص مثلا” سرماخوردگی، حساسیت یا … علت اصلی سردرد و سرگیجه آنها تشخیص داده نشده است و بعضا شاید به دلیل اصرار بیمار، برخی قرصها و داروهای معمولی تجویز شده است.
برخی از افراد نیز به تشخیص خودشان از داروهای معمول پر مصرف، استفاده کرده اند. در هر دو گروه، بیماران متوجه رفع سردرد خود شده اند اما علت سردردهای خفیف و موردی همچنان نامشخص مانده است و تصور آنها از این که قرص و داروی مصرف شده علت رفع مشکل آنها بوده است غلط است. علت اصلی رفع سردرد و سرگیجه این افراد، خروج آنها از محیط آلوده به گاز بسیار خطرناک و کشنده منواکسید کربن بوده است نه داروهای مصرف شده!
از این رو از پزشکان درخواست می شود در مواجهه با بیماران مراجعه کننده که از سردرد و سرگیجه موردی و مکرر شکوه می کنند و نشانه ای از سرماخوردگی یا دیگر بیماریهای مرتبط ندارند، دقت بیشتری معمول دارند و این احتمال را که بیمار در معرض گاز منواکسید کربن باشد مد نظر قرار دهند و به بیمار خود یادآوری و هشدار دهند که از انتشار نیافتن گاز منواکسید کربن در محل زندگی یا کار خود مطمئـن شود.
با توجه به این که نظر پزشکان محترم برای بیماران مرجع است لذا هشدار آنها می تواند مردم را نسبت به تهدید و خطر جدی گازگرفتگی آگاه کند تا درنتیجه آن بیش از پیش مراقب سلامتی خود و اعضای خانواده شان باشند و هشدارهای ایمنی را جدی بگیرند.
نحوه تولید گاز منواکسید کربن:
احتراق ناقص در انواع سوختها (اعم از نفت، گاز، گازوئـیل و دیگر سوختهای فسیلی) در وسایل و سیستمهای حرارتی شامل بخاری، شومینه،آبگرمکن، موتورخانه مرکزی، اجاق پلوپزی، پکیج، زغال و حتی اجاق گاز و همچنین خودروها و موتوسیکلتها منجر به ایجاد این گاز سمی می شود.
توجه به این نکته ضروری است که بر اساس گزارشهای رسمی سازمان آتش نشانی تهران، نقص فنی سیستم یا وسیله مورد استفاده سهم جزئـی در حوادث دارند و ریشه اصلی بروز حوادث اشتباهات انسانی و مشکلات اساسی موجود در دودکش ساختمانها و تهویه هوا در آنهاست که با آموزش و اطلاع رسانی صحیح می توان از بخش قابل توجهی از آنها جلوگیری کرد.
نصب و به کار گیری غیر ایمن و غیر مجاز وسایل حرارتی، استفاده از سرویسکاران و تعمیرکاران غیر مجاز برای نصب و سرویس وسایل مورد نظر و بی توجهی به اهمیت و حساسیت دودکشها و کارکرد صحیح آنها بویژه در شروع فصل سرما از مهمترین اشتباهات رایج انسانی است که در ادامه به برخی نکات و توصیه های ایمنی اشاره خواهد شد.
اثرات ناشی از استنشاق گاز منواکسید کربن:
می دانیم که وظیفه اصلی دستگاه تنفسی در بدن، جذب اکسیژن هوا و انتقال آن به بافتهای بدن و همچنین دفع گاز کربنیک به خارج از بدن است. هوا از راه دهان و بینی وارد شده و پس از عبور از مجاری و حبابچه‌های تنفسی، اکسیژن آن از طریق ریه‌ها جذب می شود و به وسیله هموگلوبین موجود در خون، به بافتهای مختلف بدن انتقال می یابد. در واقع ترکیب هموگلوبین با اکسیژن، ترکیبی ناپایدار است و به همین دلیل پس از رسیدن به بافتها، اکسیژن آن جدا شده و جذب بافتها می شود. اما اگر گاز منواکسیدکربن به همراه هوا وارد دستگاه تنفسی انسان شود، با شدت 200 برابر بیشتر از اکسیژن با هموگلوبین ترکیب شده و ترکیبی پایدار به نام “کربوکسی هموگلوبین” ایجاد می کند و بدیهی است که در این صورت بافتهای بدن دچار کمبود اکسیژن خواهند شد.
هرگاه ترکیب کربوکسی هموگلوبین خون تا حدود 10 درصد برسد، علائم قابل توجهی در بدن مشاهده نمی‌شود. چنانچه 20 تا 30 درصد از هموگلوبین خون با کربوکسی هموگلوبین ترکیب شود، باعث بروز تنگی نفس و سردرد ملایم می شود. غلظت 30 تا 50 درصد موجب سردرد شدید، گیجی روانی، سرگیجه، سستی و آسیب به بینایی و شنوایی خواهد شد و در غلظت 50 تا 60 درصد، از دست رفتن هوشیاری بروز می‌کند که 30 دقیقه تداوم آن باعث مرگ می‌شود. غلظت 80 درصد و بیشتر کربوکسی هموگلوبین در خون، بلافاصله موجب مرگ انسان می شود.
نکته مهم این که بعضا منواکسید کربن با دی اکسید کربن با فرمول CO2 اشتباه گرفته می شود. دی اکسیدکربن خطرناک و کشنده نیست بلکه منواکسید کربن یعنی CO کشنده است.
نشانه های مسمومیت با منواکسید کربن:
• احساس فشار در سر، سوزش در چشم
• ضربان نامنظم قلب ،سرخ شدن لبها، بزرگ شدن مردمک چشم
• احساس گیجی، سردرگمی و ناتوانی درتشخیص آشکار
• ضعف، کسالت و خواب آلودگی
• حال تهوع و استفراغ
• تشنج ، اغما
رفتار مناسب در برخورد با مسمومیت منواکسید کربن:
باز کردن سریع درها و پنجره‌ها و قرار گرفتن فرد مسموم در معرض هوای تازه
خاموش کردن وسایل و سیستمهای حرارتی مورد استفاده در ساختمان
تماس فوری با آتش نشانی و یا اورژانس
چگونگی محافظت از خود در مقابل منواکسید کربن:
o چک کردن دودکش و وضع نصب وسایل و سیستمهای حرارتی قبل از استفاده و در شروع فصل سرما
o اطمینان از نبود درز روی دیوارهایی که مسیر عبور دودکشها هستند بویژه در اتاقهای خواب، چون در برخی از حوادث شاهد نشت گاز منواکسید کربن از درزهای مورد اشاره به داخل واحد مسکونی هستیم.
O اطمینان از طول عمودی مناسب برای دودکشهای با مکش طبیعی و داشتن کلاهک H در پشت بام
o اطمینان از نشت نکردن گاز حاصل از احتراق موتورخانه ها از طریق مشاعات و رایزرها به داخل واحد مسکونی
o اطمینان از ورود هوای تازه به محل سکونت و نبستن تمام روزنه ها و درزهای درها و پنجره ها
o استفاده از وسایل حرارتی مطابق دستور عمل سازنده و استفاده از سرویسکاران مجاز
o اطمینان از کارکرد صحیح وسیله حرارتی و عملکرد صحیح دودکش در زمان استفاده از محصول
o استفاده نکردن از وسایل گرمایشی در فضای بدون تهویه (حمام، رختکن، سونا و جکوزی و …)
o استفاده نکردن از بخاری بدون دودکش در اتاق خواب و دیگر فضاهای بدون تهویه
o استفاده نکردن از فر و اجاقهای خوراک‌پزی برای گرمایش محیط
o استفاده از وسایل و سیستمهای گرمایشی نوین و ایمن با نظر کارشناسان شرکتها مطابق با شرایط محل استفاده
o استفاده از دستگاههای حسگر و هشدار دهنده گاز منواکسید کربن
جمع بندی:
توجه نداشتن به ساده ترین نکات ایمنی می تواند تلخ ترین وقایع را برای همه خانواده ها در همه گروهها و طبقات اجتماعی و درآمدی در پی داشته باشد. امید است با همراهی و مساعدت همه سازمانها، ارگانها، نهادها، رسانه ها و تشکلهای علاقمند، متعهد و دلسوز و از جمله پزشکان محترم بتوانیم با اطلاع رسانی و توانمندسازی مردم، از مرگ دلخراش چند نفر از هموطنانمان جلوگیری کنیم و مانع رشد آمار مرگ خاموش در سال جاری شویم که این مهم براساس آموزه های دینی مان، ارزش بسیار بالایی نزد خداوند خواهد داشت.
جواد نوفرستی
رئـیس کارگروه پیشگیری از مرگهای خاموش ناشی از گاز CO
و عضو شورای سیاستگذاری انجمن جوامع ایمن کشور
