«من به‌ویژه معتقد بودم که باید کاری در ارتباط با آینده نفت و گاز ایران و تأثیر آن روی تداوم توسعه اقتصادی مملکت انجام داد. آنچه هست این است که در ایران استفاده از یک صنعتی که روی پای خودش بایستد و از گاز بی حد و حصر ایران برای آینده خود ایران به‌منظور تهیه کود شیمیایی و مواد شیمیایی مورد نیاز مردم یا چیزهای دیگر مثل پلاستیک، لاستیک، الیاف مصنوعی و غیره استفاده کند، واقعاً یک نیاز و یک کار اساسی است.» باقر مستوفی، نخستین مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی این جملات را از اهداف مورد نظر در روزهای ابتدایی شکل‌گیری صنعت پتروشیمی در کشور می‌دانست. حالا ۵۷ سال از آن روزها می‌گذرد.
*کارخانه کودشیمیایی مرودشت نقطه شروع این صنعت در سال ۱۳۴۲ است. این مجتمع با تأسیس بنگاه شیمیایی کشور از سوی وزارت اقتصاد در اواخر دهه ۱۳۳۰ احداث شد، اما رشد این صنعت نیازمند فعالیت‌های تخصصی گسترده‌تر و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود. ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت صنعت پتروشیمی ضرورت یافت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران تأسیس شد. از عمده اهداف برنامه توسعه صنعت پتروشیمی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود. احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی (ایران نیپون) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندرامام (ایران – ژاپن) حاصل تلاش‌های این دوره است که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور در سال ۱۳۵۶ بـه ۳ میلیون تن و کل سرمایه‌گذاری انجام‌شده در شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود ۱۱۰ میلیارد ریال رسید.
*توسعه صنعت پتروشیمی ایران با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بوده است؛ جنگ تحمیلی و تحریم. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا سال ۱۳۷۶، بازسازی و نوسازی تأسیسات خسارت‌دیده و اصلاح ساختار و بهره‌برداری بهینه از واحدهای تولیدی موجود در اولویت قرار داشت و چند طرح پتروشیمی جدید متانول شیراز و پتروشیمی‌های ارومیه، خراسان، تبریز، اصفهان و اراک نیز شروع به‌کار کرد. در ۳۸ سال فعالیت صنعت پتروشیمی تا پایان سال ۱۳۷۵، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور به سالانه ۱۲ میلیون تن و درآمد یک میلیارد دلار رسید.
*جهش اول صنعت پتروشیمی از سال ۱۳۷۶ با ایجاد زیرساخت‌های مناسب به‌ویژه در دو منطقه عسلویه و بندرامام و با بهره‌گیری حداکثری از شرایط مساعد بین‌المللی ایجادشده در آن سال‌ها، آغاز شد. در این جهش بـه اتکای گسترش فعالیت‌های بالادستی در صنعت نفت و به‌خصوص افزایش تولید خوراک‌های ارزشمندی چون اتان و مایعات گازی از میدان مشترک گازی پارس جنوبی، برای نخستین بار امکان جداسازی ترکیبات موجود در C2+ تعریف و اجرای طرح‌های پتروشیمی هم‌زمان با طرح‌های تأمین خوراک صورت گرفت که سبب شد صنعت پتروشیمی کشور افزون بر خوراک‌های عمده چون متان و اتان، به خوراک‌هایی چون پروپان، بوتان و ترکیبات سنگین‌تر مایع نیز دسترسی داشته باشد و سبد محصولات تولیدی این صنعت متنوع‌تر شود. در جهش اول صنعت پتروشیمی ۵۹ طرح که عمده آنها در دولت‌های هفتم و هشتم آغاز شد، با ظرفیت ۴۲.۵ میلیون تن و ارزش تولید محصولات نهایی معادل ۱۰ میلیارد دلار به بهره‌برداری رسید و با پایان این جهش، ظرفیت تولید محصـولات پتروشیمی کشور به بیش از ۵۶ میلیون تن و ارزش محصولات نهایی تولیدی این صنعت (بر پایه قیمت های سال ۱۳۹۵) به ۱۱ میلیارد دلار رسید.
*با ابلاغ سیاست‌های اجرایی اصل ۴۴ در سال ۸۶، مقدمات خصوصی‌سازی شرکت‌های پتروشیمی آغاز شد، اما شرکت ملی صنایع پتروشیمی از شرکت‌های پیشتاز در خصوصی‌سازی و واگذاری سهام شرکت‌های پتروشیمی به بخش غیردولتی است. این شرکت از سال ۱۳۷۹ تا پایان سال ۱۳۸۵ پیش از ابلاغ سیاست‌های اصل ۴۴، ۱.۶۲۳ میلیون سهم از سهام شرکت‌های سرمایه‌پذیر خود را به بخش خصوصی واگذار کرد. روند واگذاری‌ها بعد از ابلاغ سیاست‌های کلی اصل ۴۴ سرعت و شتاب بیشتری یافت، به‌گونه‌ای که این شرکت توانست از سال ۸۶ تا ۸۹ حدود ۴۳ شرکت خود را واگذار کند. فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز در قالب یک سازمان حاکمیتی و نظارتی در سال ۸۸ تصویب و پس از آن نقش بخش خصوصی در توسعه این صنعت پررنگ‌تر شد. با وجود این، مهم‌ترین موضوعی که در فرآیند خصوصی‌سازی مطرح است بیشتر ناظر به روش و نحوه خصوصی‌سازی است که به عقیده کارشناسان «آینده‌نگری» در این فرآیند کم‌رنگ ظاهر شده است.
*از سال ۹۲، تکمیل طرح‌های نیمه‌کاره پتروشیمی در اولویت کاری دولت یازدهم قرار گرفت. ۶۷ طرح پتروشیمی نیمه‌کاره اولویت‌بندی و ۴۳ طرح در قالب جهش دوم صنعت پتروشیمی در نظر گرفته شد تا با اجرای این طرح‌ها تا پایان سال ۱۴۰۰ تعداد مجتمع‌های پتروشیمی کشور به ۸۳ مجتمع و ظرفیت تولید صنعت به سالانه ۱۰۰ میلیون تن، طبق اهداف برنامه ششم توسعه برسد و درآمد ۲۵ میلیارد دلاری را برای کشور به همراه داشته باشد. ۱۶ طرح پتروشیمی تا پایان سال ۹۸ به بهره‌برداری رسید؛ پتروشیمی‌های ایلام، لرستان، واحد اسیدسولفوریک ارومیه، مهاباد، فاز سوم پتروشیمی شیراز، واحد PBR/SBR تخت جمشید پارس، فاز ۲ پتروشیمی کارون، پتروشیمی تخت جمشید منطقه ویژه اقتصادی، فاز دوم کاویان، MEG مروارید، پلی‌استایرن انتخاب، کردستان، فاز سوم آمونیاک و اوره پردیس، متانول مرجان، فاز نخست نیروگاه دماوند و فاز دوم پتروشیمی تخت جمشید. بنابراین مجتمع‌های پتروشیمی کشور به ۵۶ مجتمع، ظرفیت صنعت پتروشیمی به سالانه ۶۶ میلیون تن و حجم سرمایه‌گذاری انجام‌شده در صنعت پتروشیمی به ۵۳ میلیارد دلار در سال ۹۸ رسید.
باقیمانده طرح‌های جهش دوم صنعت پتروشیمی ۲۷ طرح است که این طرح‌ها در مجموع حدود ۳۴ میلیون تن در سال به ظرفیت صنعت پتروشیمی خواهد افزود. مجموع سرمایه‌گذاری این طرح‌ها حدود ۱۷ میلیارد دلار است که با بهره‌برداری آنها ظرفیت تولید ناخالص پتروشیمی کشور به ۱۰۰ میلیون تن به ارزش ۲۵ میلیارد دلار و مجموع سرمایه‌گذاری صنعت پتروشیمی کشور به ۸۰ میلیارد دلار خواهد رسید.
*سال طلایی؛ برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از ۱۷ طرح از ۲۷ طرح باقیمانده جهش دوم صنعت پتروشیمی تا پایان سال ۹۹ در شرایطی انجام شد که تحریم‌ها علیه ایران هر روز ابعاد گسترده‌تری می‌یافت. این طرح‌ها در مجموع ۲۵ میلیون تن به ظرفیت صنعت پتروشیمی خواهند افزود و در پایان این سال، ظرفیت صنعت پتروشیمی به سالانه ۹۱ میلیون تن خواهد رسید. مجموع سرمایه‌گذاری انجام‌شده برای این ۱۷ طرح، ۱۱.۵ میلیارد دلار است.
تا به امروز ۹ طرح در سال ۹۹ به بهره‌برداری رسمی رسیده‌اند؛ واحدهای کاوه، فاز نخست بوشهر، میاندوآب، کیمیای پارس خاورمیانه، لردگان، هگمتانه، کاتالیست لرستان، فاز دوم ایلام و پتاسیم ارومیه. به جرأت می‌توان گفت که اکثر این طرح‌ها به‌دست متخصصان داخلی راه‌اندازی شده‌اند و صنعت پتروشیمی با اتکا به توانمندی داخلی در شرایط تحریم هم می‌تواند اقتصاد کشور را شکوفا کند.
*اما امروز در ۵۷ سالگی، بیش از ۶۰ میلیارد دلار در صنعت پتروشیمی سرمایه‌گذاری شده است. ۶۲ مجتمع پتروشیمی با مجموع ظرفیت ۷۷ میلیون تن در کشور فعال هستند و کسب درآمد ارزی ۱۰ میلیارد دلاری از صادرات و ۵ میلیارد دلاری از فروش داخلی در سال ۹۸ از سوی این صنعت محقق شده است که با افزایش واحدهای تولیدی، به‌طور قطع امسال تولید و درآمد نیز رشد چشمگیری خواهند داشت.
نکته قابل تأمل در باب اهمیت توسعه صنعت پتروشیمی، جلوگیری از خام‌فروشی و اشتغال‌زایی است؛ مجتمع‌های پتروشیمی کشور در سال ۹۸ علاوه بر اینکه حدود ۳۵ میلیون تن خوراک مصرف کرده‌اند، ۵ میلیارد دلار خوراک به صنایع پایین‌دستی اختصاص داده‌اند. همچنین این صنعت تا پارسال برای بیش از ۱۰۸ هزار نفر در صنعت پتروشیمی و حدود ۸۸۰ هزار نفر در صنایع پایین‌دستی اشتغال مستقیم ایجاد کرده است که به‌طور طبیعی با واحدهای جدیدی که وارد مدار تولید شده‌اند و می‌شوند این ارقام نیز افزایش خواهند داشت.
*با توجه به افزایش انواع خوراک‌هایی که از پالایشگاه‌های گازی پارس جنوبی و دیگر طرح‌های در دست اقدام وزارت نفت به‌دست آمده و می‌آید، در حال حاضر ۲۸ طرح مصوب در قالب جهش سوم صنعت پتروشیمی تعریف شده و در حال اجراست. البته باید گفت که ماهیت سبد طرح‌های جهش سوم صنعت پتروشیمی پویا است و ممکن است طرح‌هایی تغییر کنند یا جابه‌جا شوند. با تحقق جهش سوم صنعت پتروشیمی، ظرفیت این صنعت به بیش از ۱۳۳ میلیون تن در سال با درآمد ۳۷ میلیارد دلاری خواهد رسید و ایران در تولید محصولات پایه در خاورمیانه به جایگاه نخست دست خواهد یافت؛ بنابراین مجموع حجم سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی کشور به ۹۲ میلیارد دلار خواهد رسید.
*افزایش پایداری؛ ۳۰ طرح راهبردی به‌منظور تداوم توسعه صنعت پتروشیمی بر اساس خوراک‌های قابل دریافت از صنعت نفت در سال‌های آتی، استفاده از محصولات پایه به‌عنوان خوراک و همین‌طور بررسی نیاز صنایع پایین‌دستی، با حجم سرمایه‌گذاری ۱۶ میلیارد دلار تا سال ۱۴۰۶ تعریف شده‌اند که ۲۰ میلیون تن در سال به ظرفیت صنعت پتروشیمی می‌افزایند. این طرح‌ها در سه گروه خوراک ترکیبی، تولید پروپیلن و طرح‌های پیشران قرار دارند که طرح‌های پیشران نیز به‌منظور تأمین نیاز بازار داخل در چهار زنجیره پروپیلن، متانول، اتیلن و بنزن با هدف ایجاد تنوع در سبد محصولات، توسعه زنجیره ارزش، کاهش واردات، تأمین خوراک صنایع پایین‌دستی و افزایش ارزش محصولات تعریف شده‌اند. ظرفیت صنعت پتروشیمی کشور با تکمیل طرح‌های جهش دوم، سوم و اجرایی شدن طرح‌های راهبردی در پایان برنامه هفتم توسعه به سالانه ۱۵۰ میلیون تن و درآمد حدود ۴۴ میلیارد دلار خواهد رسید که این صنعت را به صنعت برجسته دارای نقش ممتاز در اقتصاد کلان کشور تبدیل خواهد کرد.
سمانه بیدمشک
