پژوهش و فناوری در دنیای امروز بدون تردید کلید پیشرفت هر صنعت و به دنبال آن هر کشور است. صنعت پتروشیمی به عنوان صنعتی که نقشی اساسی در اقتصاد کشور دارد، از این قاعده مستثنا نیست، به‌طوری که لازمه حفظ جایگاه این صنعت در منطقه و جهان، تحقیق، توسعه و به‌کارگیری فناوری‌های نو به منظور روزآمد نگاه داشتن صنعت پتروشیمی کشور است.
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی نیز در این راه و به منظور افزایش جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در جهان گام‌های مهمی را در تأمین دانش فنی، کاتالیست‌ها و فرآیندهای مورد نیاز این صنعت و بی‌نیاز کردن صنعت پتروشیمی ایران به‌ویژه در شرایط بین‌المللی کنونی برداشته و برمی‌دارد، به نحوی که علی پژوهان، مدیرعامل شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی می‌گوید: از پارسال فعالیت‌های این شرکت را به نحوی پیش برده‌ایم که تحریم تأثیری بر فعالیت واحدهای تولیدی پتروشیمی کشور نداشته باشد و همه تلاش خود را می‌کنیم که همه کاتالیست‌های راهبردی و پرمصرف صنعت پتروشیمی را تا پایان امسال نهایی کنیم.
مدیرعامل شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی در گفت‌وگو با شانا از برنامه‌ها و دستاوردهای این شرکت می‌گوید.
وضع شرکت پژوهش و فناوری پس از بازگشت تحریم از پارسال تاکنون چگونه بوده است؟
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی برنامه‌ریزی پنج سالهای برای فعالیت‌های خود دارد و بر اساس اقدام‌ها و توانمندی‌های ایجادشده قراردادهای تجاری‌سازی را امضا می‌کند و هر سال برنامه‌ها با توجه به اتفاق‌های پیرامونی و بازار روزآمد می‌شوند. از پارسال با توجه به جدی شدن تحریم‌ها، به‌صورت طبیعی بخشی از فعالیت‌ها را به سمتی برده‌ایم که تحریم تاثیری روی فعالیت‌ها و مجتمع‌های تولیدی در حوزه‌های مرتبط با فعالیت این شرکت نگذارد. در همین دوران ۱۴ قرارداد در حوزه کاتالیست‌ها، مواد شیمیایی و فرآیندها امضا کرده‌ایم.
کاتالیست‌ها، مسئله مهمی برای صنعت کشور و صنعت پتروشیمی است و هم‌اکنون در مسئله تأمین کاتالیست‌ها و مواد شیمیایی راهبردی و گاه انحصاری به نقاط قابل قبولی رسیده‌ایم و هم‌زمان موضوع تأمین دانش فنی (لایسنس) تولید محصولات پتروشیمی هم به‌طور جدی دنبال می‌شود. باید توجه داشت که در تأمین دانش فنی یک محصول نظیر متانول و تولید آن حساسیت‌های زیادی مطرح است که در این میان راکتور به عنوان قلب واحد اهمیت زیادی دارد و عملکرد راکتورها تحت تأثیر شدید کاتالیست هستند. همه شرکت‌هایی که دانش فنی می‌دهند روی کاتالیست خود برنامه جدی دارند و از اساس بخشی از طراحی راکتورها وابسته به مشخصات و عملکرد کاتالیست‌هاست.
یکی از مسائل مهم در حال پیگیری ازسوی این شرکت کمک برای ارتقای دانش فنی تا مرحله تجاری‌سازی است. در پژوهش و فناوری اصرار نداریم به‌طور مستقیم دانش فنی را از صفر تا صد خودمان پیش ببریم و به دست بیاوریم و در این قراردادها افزون بر تجاری‌سازی دانش‌های فنی کسب‌شده از سوی شرکت، روی تجاری‌سازی دانش فنی دیگر شرکت‌ها نیز کار کرده‌ایم.
شرکت تحت مدیریت شما پارسال ۱۴ قرارداد در حوزه تجاری‌سازی امضا کرد، لطفا درباره این قراردادها توضیح دهید؟
به دلیل شرایط تحریم صحبت از جزئیات بسیاری از قراردادها جایز نیست. اما همان‌طور که می‌دانید هدف از تحریم ممانعت از فروش محصولات و سپس جلوگیری از تولید است که البته موفق نمی‌شوند، به همین دلیل ما در برخی مواقع نمی‌خواهیم جزئیاتی درباره قراردادهایمان مطرح کنیم. با این حال برای نمونه می‌گوییم که توانستیم کاتالیست متانول را به‌طور کامل تجاری و لیسانس آن را به یکی از شرکت‌ها واگذار کنیم و آنها در حال ساخت یکی از بزرگترین پلنت‌های تولید کاتالیست هستند که بالاترین ظرفیت تولید کاتالیست را در کشور و منطقه دارد.
از دیگر قراردادهای این شرکت، تأمین کاتالیست یک پتروشیمی است که این پتروشیمی برای پایان امسال نیاز به کاتالیست برای راه‌اندازی دارد، اما لایسنسور خارجی کاتالیست را به آنها نداده و ما با توجه به اینکه نیاز به شارژ کاتالیست در راکتور به‌منظور راه‌اندازی آن حساسیت بالا دارد، تلاش کرده‌ایم این کاتالیست را با بالاترین کیفیت تولید کنیم. این کاتالیست تائیدیه دو شرکت بزرگ اروپایی را اخذ کرده و همین موضوع سبب اعتماد هر چه بیشتر شرکت مصرف‌کننده به کیفیت آن شده است.
از دیرباز موضوع کاتالیست‌های پلی‌اتیلن را که در واحدهای HDPE و LLDPE مصرف دارد، دنبال کرده‌ایم و هر دو کاتالیست را که حساسیت‌های بسیار زیادی روی مصرف و کیفیت محصول پلیمری تولیدی آنها وجود دارد در مقیاس‌های مختلف تولید کرده‌ایم و انواع تست‌ها را روی آنها انجام داده‌ایم و امیدواریم امسال به‌طور کامل در مقیاس صنعتی تولید و به صورت دائم در مجتمع‌های پتروشیمی مصرف شوند.
امیدواریم تا پایان امسال واحد کاتالیست‌سازی LL که با دانش شرکت پژوهش و فناوری طراحی شده است، توسط یکی از شرکت‌های داخلی راه‌اندازی شود. این واحد با پیشرفت ۹۵ درصدی، ظرفیت قابل توجهی دارد و کل نیاز کشور را می‌تواند پوشش دهد. این کاتالیست، یکی از پیچیده‌ترین کاتالیست‌هاست و امیدواریم با تلاش‌های صورت‌گرفته تا پیش از پایان سال به راه‌اندازی صنعتی برسد.
سعی ما بر این است که تولید کاتالیست پلی‌پروپیلن به عنوان یکی از کاتالیست‌های وارداتی تا پایان امسال محقق و آماده تحویل شود. کارهای عملیاتی این پروژه به‌طور کامل انجام و اسناد مهندسی آن آماده شده و پروژه به ۹۳ درصد پیشرفت رسیده است. به جز این چند مورد در حال اجرا، برخی از قراردادها در حوزه کاتالیست‌ها هم هستند که طول مدت ساخت و نصب واحد مربوطه آنها طولانی است و نیاز به زمان برای راه‌اندازی دارند و راه‌اندازی و تولید آنها در سالهای آینده محقق خواهد شد.
با این توضیحات، دستاورد شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی در حوزه کاتالیست‌ها برای امسال درخشان است.
بله. تلاش می‌کنیم دانش همه کاتالیست‌های راهبردی و پرمصرف پتروشیمی را تا پایان سال ۹۸ نهایی کنیم. بخش قابل توجهی از کاتالیست‌های راهبردی برای نمونه مانند کاتالیست‌های Performing در مسیر فرآیند تجاری‌سازی هستند که بخش خصوصی آنها را تولید می‌کند.
در فرآیندهای پتروشیمی تغییرات تجهیزات در لایسنس‌ها زیاد نیست و در بسیاری از موارد کیفیت بالای محصولات شرکت‌های بزرگی بین‌المللی صاحب دانش نسبت به دیگر شرکت‌ها به تغییرات در کاتالیست‌ها برمی‌گردد. این موضوع در تولید پلیمرها اهمیت زیادی دارد و باید همواره بتوانیم کاتالیست‌های با کیفیت بهتر و مطلوب‌تر تولید کنیم. به عبارتی، تغییر در نسل کاتالیست‌ها به‌سرعت اتفاق می‌افتد. وقتی می‌گوییم کاتالیستی را ساخته‌ایم به معنای آن نیست که فعالیت‌های تحقیقاتی در آن حوزه تمام شده، بلکه در عمل آغاز کار است و همواره باید آن کاتالیست را همپای شرکت‌های خارجی روزآمد کنیم وگرنه مجتمع‌های داخلی و خارجی ترجیح می‌دهند آن کاتالیست روزآمد را خریداری کنند.
تلاش می‌کنیم برای کاتالیست‌های پرمصرف، کیفیت و قیمت اقتصادی رعایت شود تا بتوانیم با نمونه‌های خارجی رقابت کنیم. در برخی از زمینه‌ها یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان جهان هستیم و بازار کشش لازم را برای ما فراهم می‌کند، اما باید هم‌زمان به دنبال نسل‌های جدید کاتالیست باشیم. اگرچه در این مدت در حوزه کاتالیست متانول با شرکت‌های بزرگی ارتباط داشتیم که به دلیل تحریم‌ها دست ما را برای حضور در بازارهای خارجی بستند، اما همکاری با برخی شرکت‌های مختلف خارجی همچنان ادامه دارد، اما همین موضوع تحریم سبب شده است به فکر این باشیم که باید روی پای خودمان بایستیم.
در عمده کاتالیست‌های مهم فرآیند تجاری انجام شده یا در حال تجاری شدن هستند. عمده کاتالیست‌های پرمصرف داخلی شده است و با مصرف کاتالیست‌ها در طولانی‌مدت در صنعت و تبدیل شدن به عنوان مرجع، امکان حضور در بازارهای خارجی نیز فراهم خواهد شد.
در برخی موارد، ظرفیت‌های تولید کاتالیست‌ها بیش از ظرفیت‌های مصرف کشور است. برای نمونه می‌توان به ظرفیت ۱۵۰۰ تن کاتالیست متانول اشاره کرد که این حجم هم‌اکنون در کشور مصرف ندارد و یک‌سوم آن با هدف صادرات آینده بوده است.
فضای رقابتی کاتالیست‌ها در بازارهای جهانی چگونه است؟
در حوزه کیفیت کاتالیست‌ها رقابت بالایی وجود دارد. برای نمونه در قیمت‌های جهانی اتیلن و پلی‌اتیلن تفاوت قیمت ۲۵ تا ۳۰ درصد است، اما در کاتالیست‌های این محصولات تفاوت به ۱۰۰ یا ۲۰۰ درصد و بیشتر نیز می‌رسد که قابل توجه است. با توجه به ارزش افزوده بالای تولید کاتالیست‌ها، رقابت جدی در کیفیت این محصولات در جهان وجود دارد. خوشبختانه در تولید داخلی برخی کاتالیست‌ها افزون بر کیفیت مناسب و رقابتی، امتیازات ویژه‌ای نیز داریم. به عنوان نمونه در کاتالیست متانول ماده اولیه مس و روی است و ایران یکی از صادرکنندگان این مواد است و شرایط خوبی برای رسیدن به قیمت مناسب مواد اولیه داریم و این می‌تواند امتیاز خوبی برای ما باشد.
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی چه برنامه‌ای برای صادرات کاتالیست‌ها دارد؟
امیدواریم در سالهای آینده ظرفیت صادرات در حوزه کاتالیست‌ها فراهم شود، اما عوامل زیادی مانند قیمت، کیفیت و شرایط پیرامونی در این موضوع دخالت دارد. کاتالیست‌ها، کالای خاص و راهبردی هستند که در منطقه خودمان از بازار مصرف خوبی برخوردار است، اما رقابت شدیدی در بازار وجود دارد. ما مذاکراتی را با کشورهای منطقه از جمله روسیه آغاز کرده‌ایم تا بتوانیم کاتالیست متانول و پلی‌اتیلن را معرفی کنیم، اما باید توجه داشت که در صادرات این محصولات همه موضوعات فنی نیستند و موضوعات پیرامونی زیادی وجود دارد. بسیار امیدوار هستم که در آینده نه چندان دور امکان صادرات برخی از این محصولات فراهم شود.
صرفه اقتصادی استفاده از کاتالیست‌های داخلی برای واحدهای پتروشیمی چطور است؟
در برخی کاتالیست‌های هایپرفورمنس تفاوت قیمت مواد اولیه و محصول نهایی حتی ۳۰۰ تا ۵۰۰ درصد است و در مجموع کاتالیست‌ها حاشیه سود بالایی دارند. بسیاری از شرکت‌های خارجی همچون هالدرتاپسو که تولیدکننده کاتالیست متانول هستند ممکن است لیسانس متانول را به ما بدهند، اما هیچ‌گاه لیسانس نسل جدید کاتالیست خود را به کسی نمی‌دهند و دلیل آن ارزش افزوده بالای تولید آنها و تأثیرشان در طراحی واحدهای تولید متانول است.
استقبال شرکت‌های پتروشیمی کشور از کاتالیست‌های بومی شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی چطور است؟
پتروشیمی‌ها به شکل طبیعی تمایل دارند مصرف همان محصولی را که تاکنون موفق و بدون اشکال بوده ادامه دهند و ریسکی در تولید نداشته باشند. این ما هستیم که باید با تولید محصولات با کیفیت بالا آنها را قانع کنیم که محصولاتمان قابل اعتماد است. آنچه شرایط کار پژوهش و فناوری را متمایز کرده این است که در بیشتر موارد امکان آزمون کاتالیست‌ها و مواد شیمیایی را با شرایط مشابه پلنت صنعتی دارد و به همین دلیل ریسک مصرف برای شرکت‌ها پایین می‌آید و آنها می‌توانند به ما اعتماد کنند.
مسئله تحریم در شرایط کنونی اثر زیادی در تمایل شرکت‌ها به استفاده از محصولات داخلی دارد. اگر شرکت‌های داخلی یک بار این محصولات را مصرف و مشاهده کنند که همه نتایج، مشابه نمونه خارجی است، آن‌وقت دیگر از محصول خارجی استفاده نمی‌کنند. همه تلاش ما هدایت آنها به سمت همین تجربه نخستین بار برای شرکت‌ها و به دست آوردن همین اعتبار است. برندسازی در این حوزه کار بسیار سخت و زمان‌بری است که باید در طول سال‌ها به دست بیاید، اما هر جا این نخستین بار مصرف اتفاق بیفتد دیگر خرید ادامه دارد.
بهترین راه و ابزار برای برندسازی، همین مصرف در واحدهای تولیدی و مشاهده بازخوردهای مثبت آن است. ضمن اینکه در این حوزه مشتری زیادی وجود ندارد. به عنوان نمونه اگر کاتالیست در یک مجتمع استفاده و مورد قبول باشد، دیگر خیالمان راحت است که بازار دارد. زیرا تعداد مجتمع‌ها محدود و ارتباط خوبی بین آنها برقرار است و می‌توان نتایج حاصله در یک واحد را در اختیار دیگر واحدها قرار داد و یعنی این روند استفاده از محصول داخلی دومینووار پیش می‌رود و همه سختی در شکستن نخستین سد است.
چند درصد کاتالیست‌های مصرفی کشور بومی شده‌اند؟
کل کاتالیست مصرفی کشور حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ میلیون دلار در سال برآورد می‌شود. بیش از ۵۰ درصد کاتالیست‌ها داخلی‌سازی شده که همه آنها جزو کاتالیست‌های پرمصرف بوده‌اند.
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی چه فعالیت‌هایی در حوزه فرآیندی دارد؟
یکی از مهم‌ترین رسالت‌های این مجموعه تأمین دانش فنی محصولات تولیدی و به عبارتی حوزه فرآیندی است. هم‌اکنون در هفت حوزه تولید متانول، الفین، پلی‌اتیلن سنگین، پلی‌پروپیلن، آمونیاک، تبدیل متانول به پروپیلن و نیز تبدیل متانول به الفین فعالیت جدی داریم و قراردادهایی را تاکنون منعقد کرده‌ایم. به‌تازگی هم به دنبال امضای قرارداد با چند شرکت برای واگذاری دانش هستیم که یکی از مهم‌ترین این موارد پلی‌اتیلن سنگین و پلی‌پروپیلن است که بسیار فعال هستیم و امکان ارائه لیسانس و اسناد مهندسی را داریم.
در حوزه HD ،PP،MTP متمرکز هستیم و ادعای تولید دانش را داریم و حتی اسناد مهندسی را آماده کرده‌ایم، اما مهم این است که سرمایه‌گذاری که این ظرفیت سرمایه‌گذاری را داشته باشد محدود است و این مسئله خلأ اصلی ما در این الگو از قراردادهای تجاری است. تاکنون بارها همکاری مشترکی بین دانشگاه، شرکت خارجی و شرکت پژوهش و فناوری وجود داشته و دانش هم ایجاد شده است و قابل رقابت با محصول خارجی است، اما برای نمونه برای به تولید رسیدن پروپیلن از متانول حداقل به ۴۵۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم. در واقع یکی از گلوگاه‌های تجاری‌سازی نشدن محصولات ما در این عرصه همین موضوع است.
ما هم منتظر نمی‌مانیم و با پیگیری‌های صورت گرفته امیدواریم در چند ماه آینده یک قرارداد HD با یکی از مجموعه‌ها امضا کنیم. برخی شرکت‌ها که ظرفیت سرمایه‌گذاری دارند شناسایی شده‌اند، اما باید در این حوزه با حساسیت بیشتری جلو رفت.
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی با شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ هم همکاری دارد؟
در شرکت پژوهش و فناوری یا دانش فنی را ایجاد و واگذار می‌کنیم، یا به شرکت‌های مختلف از جمله شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کنیم تا دانش آنها به بلوغ لازم برای تجاری‌سازی برسد و پس از آن هم در تجاری‌سازی به آنها کمک می‌کنیم.
در موارد محدودی خودمان به‌طور مستقیم برای تولید کاتالیست وارد می‌شویم. در برخی موارد که خودمان وارد تولید شدیم دلیل آن بود که راه‌اندازی پلنت اصلی تولید کاتالیست با زمان نیاز واحد به کاتالیست همخوانی نداشت و تصمیم بر این شده که واحد موجودمان را اصلاح و کاتالیست مورد نظر را در آن تولید کنیم.
برای حضور استارتاپ‌ها در صنعت نفت و به‌ویژه در حوزه پژوهش و فناوری پتروشیمی فضای کار زیادی وجود دارد، اما در حوزه شیمی هنوز فعالیت جدی شکل نگرفته است. موضوع استارتاپ‌ها بسیار جدید هستند و در حال حاضر به دنبال انعقاد تفاهم‌نامه‌ای با دفتر همکاری‌های ریاست جمهوری هستیم که بانک اطلاعاتی بسیار قوی دارند و امیدوارم از طریق ارتباط با شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده از ایده‌های آنها بتوانیم تاثیر مثبتی در صنعت بگذاریم. یکی دیگر از اقدام‌های پژوهش و فناوری ایجاد ارتباط با دانشگاه‌هاست و سازوکاری وجود دارد تا افرادی که ایده در دانشگاه‌ها دارند، حمایت شوند. یکی از راه‌ها، حمایت از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتراست. بسیاری از ایده‌ها می‌توانند در همین قالب حمایت و بررسی شوند.
هفت قرارداد از ۱۴ قرارداد پارسال با شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. هنوز با شرکت‌های استارتاپی ارتباط جدی در این حوزه نداشته‌ایم. این شرکت‌ها در حوزه‌های دیگر فعال بوده‌اند، اما در حوزه شیمی هنوز فعالیت جدی صورت نگرفته است. در مورد بسیاری از این شرکت‌ها ما زمینه‌های فعالیت و شرایط آزمایشگاهی و آزمون میدانی و عملیاتی را به آنها می‌دهیم و اگر موفق باشند برای تجاری‌سازی همراهی‌شان می‌کنیم. یکی از بحث‌هایی که با همین شرکت‌ها داریم، افزایش کانورژن واحدهای الفین است که حتی اگر ۲ درصد در واحد الفین راندمان را بیشتر کنیم، در یکی از پلنت‌ها این عدد به ۴۰ هزار تن افزایش تولید می‌رسد؛ یعنی ۴۰ میلیارد تومان در سال. البته این موضوع در حال بررسی است و نتایج آن امسال نهایی خواهد شد.
از مشاوران خارجی نیز در پروژه‌های شرکت استفاده می‌کنید؟
برای لیسانس سه محصول HD ،PP،MTP مشاور خارجی داشتیم که پس از تحریم کار را رها کردند. ما کار را ادامه دادیم و این دانش‌ها را در مجموعه خودمان به دست آوردیم و همین حالا هم تهیه اسناد مهندسی یک پلنت ۴۷۰ هزار تنی تبدیل متانول به پروپیلن را در دستور کار داریم. نکته مهم این است که تأمین مالی پروژه‌های فرآیندی از سوی سرمایه‌گذار سخت است و ساخت این واحدها به اعداد و ارقام بالایی نیاز دارد. واقعیت این است که وجود مشاور خارجی به سرمایه‌گذار قوت قلب می‌دهد و به نظر من ۹۰ درصد نقش حضور مشاور خارجی به همین دلیل است. حضور و همراهی شرکتی که در دنیا چند پلنت ساخته، برای سرمایه‌گذار قوت قلب است و حتی اگر تحریم نبودیم نیز این تمایل به حضور مشاور خارجی وجود دارد. اما باید توجه داشت که شرکت‌های بزرگ هیچ‌گاه دانش روزشان را به ما نمی‌فروشند و معتقدند که ما باید همواره یک پله از آنها عقب باشیم. اگر نتوانیم دانش فنی تولید کنیم همواره آنها محصول با کیفیت مناسب‌تر و قیمت پایین‌تر تولید می‌کنند و حاشیه سود خودشان را دارند و ما باید به دنبال آنها باشیم. این شرایط هم تنها مربوط به ایران نیست و همه کشورها این شرایط را دارند، بنابراین برای رقابت کیفی و اقتصادی در دنیا باید صاحب دانش بود.
قراردادهای پژوهشی که در سال ۹۵ با چهار دانشگاه کشور امضا شدند هم‌اکنون در چه مرحله‌ای هستند؟
بیشتر این قراردادها در فاز نخست به حدود ۱۰۰ درصد رسیده‌اند. دلیل عقب ماندن به لحاظ اجرایی هم این بود که ادبیات ما در صنعت و آنها در دانشگاه قدری متفاوت بود که حالا اصلاح شده است و مشکلی وجود ندارد. این پروژه‌ها در برخی موارد مثل پروژه الفین و پایین‌دست پروپیلن از دیگر پروژه‌ها جلوتر هستند.
عملکرد شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی را چگونه می‌بینید؟
اگر بسیاری از این اقدام‌ها در صنعت پتروشیمی از پیش انجام نمی‌شد و تحریم‌ها زودتر اتفاق می‌افتاد، تحریم‌ها فقط در حوزه کاتالیست‌ها می‌توانستند کل پتروشیمی را فلج کنند. در عمل از سال ۸۱ کارهای زیادی شروع کردیم و در برخی سال‌ها شدت کار بیشتر و کمتر بوده است و این‌طور نیست که در یک برهه زمانی خیلی کوتاه بتوان در حوزه دانش فنی کاری را آغاز کرد و جواب گرفت. به هر تقدیر کسب دانش فنی نیاز به زمان دارد و خوشبختانه این اقدام از قبل آغاز شده و این توانمندی‌ها ایجاد شده است. کاتالیست شاید از نظر هزینه ۲ درصد از کل کار فرآیند تولید راه هم نداشته باشد، اما گلوگاه آن پلنت صنعتی است و اگر نباشد تولید اتفاق نمی‌افتد و به‌راحتی هم قابل جایگزینی نیست. خوشبختانه با اقدام‌هایی که از قبل صورت گرفته است امروز شاهد آن هستیم که تحریم در عمل تاثیری بر تولید ندارد و در عمل هر کاتالیستی که تحریم می‌شود در داخل کشور قابل تولید و تامین است. این روند را در آمار تولید و فروش به خوبی می‌توان دید، اما برای ورود به بازار رقابت منطقه‌ای موضوع تحریم اهمیت دارد و باید برای آن فکر کنیم.
سمانه بیدمشک
