ذخیره‌سازی (Save) در حوزه انرژی، از موضوع‌های مهمی به شمار می‌رود که در برنامه‌ها و سیاست‌های کلان وزارت نفت به آن توجه ویژه شده است. این مهم با توجه به ورود فازهای جدید پارس جنوبی و افزایش ظرفیت تولید گاز، در بخش‌های مختلفی از جمله نیروگاه‌های تولیدکننده برق که نفت کوره و نفت گاز، تشکیل‌دهنده سوخت اصلی آنهاست، باهدف حذف این سوخت‌های میان تقطیر شتاب گرفت؛ هدفی چندلایه که اهداف زیست محیطی نیز در آن نهان بود.
کهاب (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخارهای بنزین) طرحی است که بنابر مصوبه دولت در سال 1387کلید خورد و شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی نیز متولی و مسئول اجرای آن شد. آنچه پیش روی شما قرار دارد، گزارشی جامع از اهداف، فرآیند، آثار و نتایج این طرح ملی است که شرح آن را می‌خوانید.
چکیده
بنزین موتور، ترکیبی از هیدروکربن‌های نفتی با نقاط جوش متفاوت بوده و عناصر سبک تری مانند بوتان و پنتان موجود در آن در شرایط محیطی، به صورت گاز است. این ترکیبات آلی فرار، پدیده تبخیر بنزین را ایجاد می‌کند که علاوه بر هدررفت سرمایه اقتصادی، موجب آثار مخرب زیست محیطی و شیوع بیماری می‌شود. با توجه به میزان مصرف روزانه بنزین و انتقال این فرآورده به نقاط مختلف کشور، مقادیر زیادی از آن حین انتقال، بارگیری و تخلیه، تبخیر می‌شود که از آن می‌توان به عنوان یک منبع آلاینده مهم یاد کرد.
با توجه به سمی و فرار بودن این ترکیبات هیدروکربنی، همچنین تمایل آنها برای ترکیب شدن با دیگر عناصر، انتشار این ترکیبات در محیط، می‌تواند آثار نامطلوب فیزیولوژی، زیست محیطی و اقتصادی برجای بگذارد. با توجه به آسیب‌های ناشی از استنشاق بخار بنزین و خطرهای زیست محیطی آن، کاهش انتشار این بخارها و آلاینده‌های محیطی مورد توجه ویژه قرار گرفت و در بسیاری از کشورهای جهان، قوانین و مقررات زیست‌محیطی شدیدی برای کنترل و کاهش انتشار آنها وضع شد. با توجه به هزینه بالای تولید یا واردات بنزین و مصرف بی‌رویه این فرآورده راهبردی، بازیافت بخارهای این فرآورده، ارزش اقتصادی بسیار بالایی خواهد داشت که سرمایه‌گذاری در این زمینه را برگشت می‌دهد.
اهداف
از اهداف اصلی «طرح ملی کهاب در شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران» شناسایی و کنترل مکان‌های انتشار بخار بنزین در محدوده فعالیت خود از زمان دریافت و ذخیره بنزین در انبارهای نفت تا تحویل آن به مصرف کننده در جایگاه‌هاست که چهار مرحله را شامل می‌شود: 1- هنگام بارگیری نفتکش در انبار نفت2- هنگام تخلیه نفتکش در جایگاه 3- هنگام سوختگیری خودروها 4- بازیافت دوباره و برگشت فرآورده هدررفته به چرخه مصرف.
بنابر تصویب‌نامه‌های هیئت وزیران و مسئولیت ارگان‌ها و سازمان‌های مختلف در کنترل و کاهش آلودگی محیط زیست ناشی از نوع فعالیت آنها، سهم شرکت ملی پخش در آلودگی محیط زیست ناشی از تبخیر بنزین، هنگام بارگیری نفتکش‌ها در انبارهای نفت و نیز تخلیه نفتکش در جایگاه و فروش فرآورده به مصرف‌کننده و حدود 240 هزارمتر مکعب بخار بنزین به صورت روزانه وارد محیط زیست می‌شود (براساس میانگین فروش روزانه بنزین 80 میلیون لیتر و سه مرتبه جا به‌جایی) که با استحصال این میزان بخار به مایع، روزانه حدود360 هزار لیتر بنزین به چرخه مصرف باز خواهد گشت.
آثار نامطلوب انتشار بخار بنزین
ایجاد پدیده مه دود فتوشیمیایی همراه با کاهش دید، تولید ذرات ریز دوده، ایجاد باران‌های اسیدی، فرسایش خاک و بناهای قدیمی، تخریب زیست بوم آبی و جنگل‌ها، تغییر در اقلیم جهانی، تخریب لایه ازن، گرمایش زمین، همچنین اثرات مخرب در سلول‌های گیاهی و جانوری، تبخیر آب دریاها، ذوب شدن یخ‌های قطبی از جمله آثار نامطلوب زیست محیطی ناشی از تبخیر بنزین موتور است.
آثار نامطلوب فیزیولوژیکی
ترکیبات آلی فرار Volatile Organic Compounds یا به اختصار (VOC ) ناشی از انتشار بخار بنزین برای سلامتی انسان‌ها مخاطراتی را ایجاد کرده است و می‌توان به دو دسته تقسیم‌بندی کرد: اثرات زودگذر که شامل تحریک چشم و بینی و گلو، گیجی، سردرد، از دست دادن حافظه کوتاه مدت و.. است؛ همچنین آثار مزمن که سرطان‌زایی، جهش ژنتیک، تولد نوزادان ناقص‌الخلقه، تاثیر روی سیستم تنفسی و… از جمله آنهاست.
آثار نامطلوب اقتصادی
اگر میانگین مصرف روزانه بنزین کشور80 میلیون لیتر در نظر گرفته شود، با توجه به سه بار تولید بخار در مراحل بارگیری، دریافت و توزیع، حدود 240 هزارمترمکعب بخار بنزین در یک روز به هوا می‌رود. بررسی‌ها نشان می‌دهد از هر هزار لیتر بخار اشباع بنزین، یک و نیم لیتر مایع شبه بنزین به دست می‌آید؛ از این رو با اجرای کامل طرح کهاب، مایع به دست آمده از این میزان بخار تولید شده 360هزار لیتر در روز و سالانه بیش از یک صد میلیون لیتر بنزین استحصال شده به چرخه مصرف بازخواهد گشت.
راهکارهای عملی کهاب
این راهکارها در قالب سه فاز تعریف شده است که عبارتند از:
جمع‌آوری بخار بنزین از جایگاه‌های سوختگیری (فاز نخست)، جمع‌آوری بخار بنزین از انبارهای نفت (فاز دوم) و تبدیل بخار بنزین جمع‌آوری شده به مایع با نصب سیستم‌های بازیافت بخار بنزین (فاز سوم).
فاز نخست
با توجه به جابه جایی بنزین در زمان تخلیه نفتکش در جایگاه و سوختگیری خودروها (بالانس حجمی) همچنین تلاطم بنزین، مقادیر زیادی بخار بنزین تولید شده وارد اتمسفر می‌شود که برای جلوگیری از آن مراحل زیر در جایگاه‌ها در دست اجراست:
نصب تجهیزاتی در جایگاه‌های عرضه سوخت به منظور کنترل و کاهش تبخیر بنزین از مخزن جایگاه، همچنین جمع‌آوری بخار بنزینی که در عملیات تخلیه به وسیله نفتکش در هوا منتشر می‌شد. نصب تجهیزات و ایجاد تغییراتی در دیسپنسرها برای جمع‌آوری و هدایت بخار بنزینی که حین سوختگیری خودروها از باک خارج شده است. نصب سیستم‌های بازیافت بخار بنزین در محل جایگاه (VRS ).
فاز دوم
با توجه به ضرورت انتقال بنزین از انبارهای نفت به جایگاه‌ها به وسیله نفتکش، مقادیر زیادی بخار بنزین در زمان بارگیری (بالانس حجمی) و ایجاد تلاطم، تولید می‌شود که برای کنترل و جلوگیری از خروج این حجم بخار، ضمن مجهز کردن نفتکش‌ها به تجهیزات مورد نیاز و ایجاد تغییرات در بازوهای بارگیری، نصب سیستم‌های بازیافت بخار بنزین(VRU) متناسب با شرایط اقلیمی در انبارهای نفت درحال اجراست.
مهم‌ترین اقدام‌های طرح کهاب
تجهیز بیش از 97 درصد مجاری عرضه سوخت کشور (3400 جایگاه) به تجهیزات و ادوات مورد نیاز کنترل بخار بنزین (STAGE I).
اجرای سیستم stageII +vapor saver در تعدادی از جایگاه‌های کشور و شروع عملیات تجهیز جایگاه‌های زیر پوشش شرکت‌های زنجیره‌ای توزیع سوخت.
تجهیز 5 هزار دستگاه تانکر حمل زمینی بنزین به تجهیزات هدایت و نگهداری بخار بنزین نفتکش‌ها که وظیفه اصلی انتقال بنزین و انواع فرآورده‌ها را از انبارهای نفت به جایگاه‌ها به عهده دارند.
به واسطه جابه‌جایی این فرآورده‌ها در زمان بارگیری در انبار و حرکت تانکرهای نفت آنها در مسیر، همچنین تخلیه فرآورده‌های نفتی در جایگاه، مقادیر قابل ملاحظه‌ای تبخیر فرآورده انجام می‌شود که برای جلوگیری از این مهم نوسازی نفتکش‌ها و نصب تجهیزات روی آنها در حال انجام است.
ساخت داخل قطعات مورد نیاز تجهیز جایگاه‌ها به سیستم STAGE I و دستیابی به دانش فنی ساخت این قطعات در داخل کشور.
طراحی و نصب سیستم بازیافت بخار بنزین (VRU) در انبار نفت شهر تهران (شمال‌غرب) به شیوه تبریدی.
با بهره‌برداری از این سیستم از ورود روزانه 6 هزار مترمکعب بخار بنزین به هوا جلوگیری شده است و روزانه حدود 9 هزار لیتر بخار بنزین بازیافت می‌شود.
طراحی و نصب سیستم بازیافت بخار بنزین(VRU) در انبار نفت شهر کرج به شیوه غشایی.
با بهره‌برداری از این سیستم، ازورود روزانه 4 هزار مترمکعب بخار بنزین به هوا جلوگیری و روزانه حدود 6 هزار لیتر بازیافت بخار بنزین انجام می‌شود.
تغییر کاربری سیستم بازیافت بخار بنزین (VRU) در انبار نفت شهر بندرعباس به شیوه جذبی: با بهره‌برداری از این سیستم از ورود روزانه 3 هزار مترمکعب بخار بنزین به هوا جلوگیری و روزانه حدود 4 هزار لیتر بازیافت بخار بنزین صورت می‌گیرد.
طراحی و نصب سیستم بازیافت بخار بنزین (VRU) به روش جذبی و تغییر بازوهای بارگیری درانبار نفت کلانشهر اصفهان.
با بهره‌برداری از پروژهVRU انبار نفت اصفهان از ورود روزانه 6 هزار مترمکعب بخار بنزین به هوا جلوگیری می‌شود و حدود 9 هزار لیتر در روز نیز بنزین به چرخه مصرف بازمی‌گردد.
شروع عملیات اجرایی نصب سیستم بازیافت بخار بنزین شیوه جذبی در انبار نفت چهار کلانشهر تبریز، مشهد، اراک اهواز.
با بهره‌برداری از چهار پروژهVRU یاد شده، از ورود روزانه 14 هزار مترمکعب بخار بنزین به هوا جلوگیری می‌شود و حدود 21 هزار لیتر در روز بنزین به چرخه مصرف برمی‌گردد.
اجرای پروژه پژوهشی ساخت داخل و دستیابی به دانش طراحی و ساخت سیستم بازیافت بخار بنزین برای جایگاه‌های عرضه سوخت با همکاری پژوهشگاه صنعت نفت.
بدون تردید اجرای طرح‌هایی همچون کهاب که عنوان «ملی» را با خود به همراه دارند، می‌توانند روحی تازه به اقتصاد کشور بدمند. این طرح علاوه بر این که کشور را به سوی کاهش وابستگی از واردات کالاهای راهبردی همچون بنزین سوق می‌دهد، می‌تواند در سالم سازی و بهبود محیط زیست که هزینه سنگینی بر اقتصاد کشور است، نقش‌آفرین باشد.
