سهم ایران از تجارت جهانی گاز و چشم انداز آتی

شانا، طی ده سال گذشته، سهم گاز طبیعی از مجموع کل انرژی مصرفی تولید شده از منابع مختلف در جهان از ٢٣,١ درصد به ٢٣.٧ درصد افزایش یافته و تولید آن با رشد 21.7 درصدی به 3461 میلیارد مترمکعب در سال رسیده است. مصرف جهانی گاز طبیعی نیز در طی این دوره با افزایش ۶٩۴ میلیارد مترمکعبی به ٣٣٩٣ میلیارد مترمکعب در سال رسیده است.
برابر پیش بینی BP تقاضا برای گاز بیشترین رشد را در میان سوختهای فسیلی تا سال ٢٠٣۵ میلادی خواهد داشت و سالانه ١,٩ درصد به آن افزوده می شود که بالاترین این رشد از سوی قاره آسیا خواهد بود. نیمی از این تقاضای افزایش یافته توسط تولید متعارف گاز و در درجه نخست در روسیه و خاورمیانه و حدود نیمی دیگر توسط شیل گس (گاز رسی) تامین خواهد شد.
برابر آخرین جداول آماری منتشر شده توسط BP در ژوئن ٢٠١۵، مجموع ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در جهان در سال ٢٠١۴ چیزی بالغ بر ١٨٧,١ تریلیون مترمکعب است.
از آنجا که تقاضا برای گاز افزایش می یابد، تجارت این سوخت در سرتاسر مناطق رشد یافته و تا اوایل دهه ٢٠٢٠ منطقه آسیا-اقیانوسیه با پیشی گرفتن از اروپا به بزرگترین منطقه واردکننده عمده گاز بدل می شود.
تداوم رشد تولید شیل گس نیز به آن معناست که آمریکای شمالی ظرف چند سال آینده از یک واردکننده عمده گاز به یک صادرکننده بزرگ گاز بدل می شود.
افزایش تقاضا در بازار آسیا و اقیانوسیه در سالهای آتی در حالی است که از سال ٢٠٠۴ تا پایان ٢٠١۴ تولید گاز طبیعی در خاورمیانه با رشد 103 درصدی به ۶٠١ میلیارد مترمکعب رسیده و با توجه به این که 42.7 درصد از ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان در این منطقه قرار دارد این منطقه دارای موقعیت تاثیر گذاری در این بخش است.
دو کشور ایران و قطر به ترتیب با سهم ١٨.٢ درصدی و ١٣.١ درصدی از مجموع ذخایر اثبات شده گاز جهان در این منطقه قرار دارند و در مجموع ٣١.٣ درصد از مجموع ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان را به خود اختصاص داده اند.
از سال ٢٠٠۴ تا پایان ٢٠١۴ تولید گاز طبیعی در خاورمیانه از ٢٩۶,۶ میلیارد مترمکعب در سال به ۶٠١ میلیارد مترمکعب رسیده و با افزایش ٣٠۴.۴ میلیارد مترمکعبی دارای رشد ١٠٣ درصدی بوده است.
در طی دوره ده ساله مورد بررسی، سهم تولید منطقه خاورمیانه از مجموع گاز تولیدشده در جهان از ١٠,٩ درصد به ١٧.٣ درصد افزایش پیدا کرده و مصرف گاز طبیعی نیز در این منطقه  با رشد 79 درصدی به ۴۶۵.٢ میلیارد مترمکعب در سال رسیده است.
براساس برآورد آژانس بین‎المللی انرژی، خاورمیانه می‎تواند تا دو دهه آینده نزدیک به ۲۱۰ میلیارد مترمکعب از گاز اروپا را تامین کند. این آژانس برآورد کرده که در بدبینانه‎ترین شرائط، سهم خاورمیانه در بازار گاز اروپا به ۴۰ میلیارد مترمکعب خواهد رسید. در این چشم‎انداز، ایران این امکان را دارد که سهم و نقش خود را در بازار گازی اروپا ارتقا دهد.
بخش زیادی از تجارت گاز به وسیله افزایش عرضه ال ان جی تامین خواهد شد؛ تولید ال ان جی در باقیمانده دهه جاری افزایش می یابد و رشد عرضه این سوخت تا سال ٢٠٢٠ سالانه حدود ٨ درصد رشد خواهد یافت که به این معناست که تا سال ٢٠٣۵ میلادی تجارت ال ان جی از عرضه گاز با خط لوله پیشی می گیرد.
برابر گزارش سال ٢٠١۴ بی پی، در سال ٢٠١٣ حجم مبادلات تجاری گاز طبیعی جهان با افزایش ١۵,١ میلیارد مترمکعبی به ١٠٣۵.٩ میلیارد مترمکعب در سال رسید که از این مقدار ٣٢۵.٣ میلیارد متر مکعب مربوط به صادرات LNG و ٧١٠.۶ میلیارد مترمکعب مربوط به صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله است.
در این میان، روسیه و نروژ به ترتیب با ٢١١,٣ و ١٠٢.۴ میلیارد مترمکعب صادرات گاز طبیعی در سال به وسیله خط لوله رتبه های یکم و دوم را در جهان در اختیار دارند.
در بخش صادرات LNG نیز قطر با ١٠۵,۶ میلیارد مترمکعب در سال در رتبه نخست است و اندونزی با ٢٢.۴ میلیارد مترمکعب در رتبه بعدی قرار دارد.
در سال ٢٠١٣، بالغ بر ۶٨,۶ درصد از کل صادرات گاز طبیعی جهان از طریق خطوط لوله و ٣١.۴ درصد آن به صورت LNG انجام شده است.
در این سال، منطقه خاورمیانه به تنهایی ۴١,٢ درصد از صادرات LNG جهان را به خود اختصاص داده است که با توجه به سهم ٣٨.٨ درصدی آن در سال ٢٠١٢ شاهد افزایش ٢.۴ واحد درصدی در این بخش هستیم.
قطر به عنوان شریک ایران در میدان عظیم گازی پارس جنوبی، در سال ٢٠١٣ همچنان موقعیت خود را به عنوان بزرگترین عرضه کننده LNG جهان حفظ کرده و به تنهایی ٣٢,۵ درصد از کل صادرات LNG جهان را در اختیار دارد ( سهم قطر از صادرات LNG جهان در سال ٢٠١٢ بالغ بر ٣١ درصد گزارش شده است) .
در بخش صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله ، منطقه خاورمیانه دارای سهم بسیار اندک ۴,١ درصدی است. این در حالی است که باوجود ذخایر عظیم پارس جنوبی، ایران باید دارای سهم بالایی در صادرات گاز به وسیله خطوط لوله و ال ان جی باشد. البته قطر به عنوان بزرگترین صادرکننده ال ان جی در جهان کاستی های خود را در بخش خطوط لوله با این شیوه پوشش داده است.
عقب ماندن ایران در صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله در سالهای گذشته در حالی است که روسیه و نروژ به ترتیب با سهم ٢٩.٧ درصدی و ١۴.۴ درصدی از صادارت گاز طبیعی جهان به وسیله خط لوله، گوی سبقت را از دیگر رقیبان ربوده اند و در رتبه های یکم و دوم قرار دارند.
حضور نیافتن ایران در بازار LNG جهان (سهم صفر) و نیز سهم ناچیز آن در صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله در حالی است که هم اکنون بازار گاز جهان، چه در بخش LNG و چه در بخش خطوط لوله با رشد چشم افسایی روبروست.
ایران هم اکنون نزدیک به یک درصد از صادرات جهانی گاز را در اختیار دارد. این در حالی است که با توجه به سهم بیش از 18.2 درصدی ایران از ذخایر گازی جهان، تا پایان سال ١۴٠۴ باید سهم ایران در صادرات جهانی گاز بیش از اینها باشد.
براساس گزارش معاونت امور برنامه ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزارت نفت ایران، تولید گاز طبیعی این کشور تا مردادماه 1394 و پس از روی کار آمدن دولت حسن روحانی به 760 میلیون متر مکعب در روز رسیده است.
این مقدار با توجه به آمار BP مربوط به تولید گاز ایران در سال 2014 چیزی بالغ بر 137 میلیون متر مکعب در روز افزایش نشان می دهد.
برابر گزارش منتشره توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی بر پایه آمار شرکت ملی گاز ایران، متوسط تولید گاز طبیعی ایران در سال 1393 نسبت به سال 1392 حدود 10 درصد و متوسط مصرف گاز طبیعی 11.7 درصد افزایش یافته است.
در طی این دوره، صادرات گاز طبیعی ایران با افزایش 4.5 درصدی به 26.6 میلیون مترمکعب در روز افزایش پیدا کرده است. لیکن با توجه به از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان میزان واردات طی سال 1393 به 20.6 میلیون مترمکعب در روز رسید که بیانگر خالص صادرات 5.9 میلیون مترمکعب در روز است.
برابر این گزارش، در سال 1393 حدود 93 درصد از صادرات گاز ایران به مقصد ترکیه، حدود 4 درصد به ارمنستان و حدود 3 درصد به نخجوان بوده است ( ترکیه حدود 20 درصد از کل گاز طبیعی وارداتی خود را از ایران تامین می کند).
خردادماه سال ١٣٩٣ رکن الدین جوادی مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران گفت که ظرفیت تولید گاز از پارس جنوبی تا سه سال آینده به ٨٢٠ میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید.
به گفته عزیزالله رمضانی، مدیر امور بین الملل شرکت ملی گاز ایران، در خردادماه امسال، راه اندازی فازهای جدید پارس جنوبی تا چهارسال آینده علاوه بر پوشش ١٠٠ درصدی شبکه داخلی کشور، امکان صادرات روزانه ٢٠٠ میلیون مترمکعب گاز را فراهم می کند.
به گفته رمضانی بازار داخلی گاز ایران رو به اشباع است و بزودی شبکه خانگی و صنایع کشور به طور کامل تحت پوشش این سوخت قرار می گیرند.
در صورت افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی ایران، پروژه های دیگری برای صدور گاز طبیعی از ایران و از طریق خطوط لوله به کشورهای همسایه و فراتر از آن نیز وجود دارد که به این شرح است:
صدور گاز به هند و پاکستان با پروژه خط لوله صلح از سال ١٩٩٠ میلادی مطرح شد، لیکن به دلیل تنش میان دو کشور هند و پاکستان فقط قرارداد بخش مربوط به پاکستانی منعقد شد.
مراحل مطالعاتی طرح انتقال گاز ایران به پاکستان ( خط لوله آی پی) از سوی پاکستانیها به پایان رسیده است و به گزارش روزنامه اکسپرس تریبون، یک شرکت پیمانکار خصوصی ایرانی به پاکستان اعلام کرده است که می تواند کل فعالیتهای مهندسی، تدارکات و ساخت بخش پاکستانی خط لوله آی پی را برعهده گیرد و یک میلیارد و ٨٠٠ میلیون دلار اعتبار برای این خط لوله تامین کند.
در بخش ایرانی طرح آی پی نیز ٩٠٧ کیلومتر از خط لوله از پارس جنوبی تا ایرانشهر احداث شده و ٣٢٠ کیلومتر باقیمانده آن تا مرز پاکستان نیز در حال تکمیل شدن است.
هندیها با به توافق نرسیدن با پاکستان در این خط لوله تصمیم گرفته اند گاز مورد نیاز خود را از مسیر دریای عمان وارد کنند.
ظرفیت خط لوله صادرات گاز به هند از مسیر دریا، در مرحله نخست روزانه ٣١ میلیون مترمکعب است و با توجه به گسترده بودن بازار هند، در صورت مثبت بودن مطالعات اولیه امکان افزایش صادرات گاز به هند از طریق خط لوله دیگری مجاور خط لوله نخست، وجود دارد.
در صورت توافق نهایی گاز ایران از طریق یک خط لوله ١۴٠٠ کیلومتری زیردریایی، گاز به هندوستان صادر می شود که در این صورت طولانی ترین خط لوله انتقال گاز زیردریایی جهان خواهد بود.
براساس قرارداد مربوط به پروژه انتقال گاز ایران به عراق، در فاز نخست (صادرات گاز به بغداد)، روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به این کشور صادر می شود.
همچنین پیش بینی شده است قرارداد صادرات گاز به بصره نیز بر اساس روازنه ۵٠ میلیون متر مکعب گاز نهایی شود.
براساس پروژه خط لوله گازی ایران-سوریه-اروپا، یک خط لوله انتقال گاز ۵۶ اینچ به طول ۴ هزار و ٩٠٠ کیلومتر، گاز ایران را از طریق عراق، سوریه و دریای مدیترانه به یونان و ایتالیا و بقیه اروپا انتقال می دهد.
پروژه اصلی این طرح شامل ١۵٠٠ کیلومتر خط لوله انتقال گاز با ظرفیت ١١٠ میلیون مترمکعب در روز و سرمایه گذاری ١٠ میلیارد دلاری است که گاز را از مبدا پارس جنوبی و عبور از خاک عراق به دمشق منتقل می کند.
وزیران نفت ایران، عراق و سوریه، سوم مردادماه ١٣٩١، تفاهمنامه انتقال گاز ایران را به اروپا از مسیر عراق، سوریه و لبنان و از آنجا به اروپا امضا کردند و توافقنامه اصولی سه جانبه این طرح در بیستم اسفندماه ١٣٩١ به تایید نهایی وزرای نفت ایران و عراق رسید که البته برای تایید از سوی مقامهای سوریه ارسال شده است.
پیش از این، وزرای نفت عراق، ایران و سوریه در ٢۵ ژوییه ٢٠١١ توافقنامه اولیه را برای این خط لوله ١٠ میلیارد دلاری  امضا کرده اند.
براساس پروژه خط لوله Persian pipeline (صادرات گاز به اروپا IGAT٩)، به منظور حضور فعال در بازارهای بالقوه کشورهای اروپایی و انجام تعاملات پویاتر در حوزه انرژی، همچنین ایفای نقش اساسی به عنوان یکی از تأمین کنندگان اصلی گاز برای این قاره، احداث خط لوله گاز به عنوان IGAT ٩ تعریف شد.
این خط با طولی برابر ١٨۶٣ کیلومتر از عسلویه(میدان گازی پارس جنوبی) تا مرز بازرگان و از آنجا از طریق خطو لوله موجود در اروپا، گاز ایران را به بازارهای مصرف خواهد رساند.حسب پیش بینی های به عمل آمده این خط سالانه ٣٠ تا ٣۵ میلیارد متر مکعب گاز را منتقل خواهد کرد.
بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور کویت، که در سال ١٣٧٩ با امضای یادداشت تفاهم میان وزیران نفت دو کشور آغاز شد و در سال ١٣٨٣ مذاکرات به منظور نهایی کردن بندهای قرارداد خرید و فروش گاز ادامه یافت، قرار بود از طریق خط لوله زیر دریایی به طول ٢۶٠ کیلومتر، روزانه حدود ٨,۶ میلیون مترمکعب گاز ایران به کویت تحویل داده شود. این پروژه به دلیل پاره ای اختلافات متوقف است.
براساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور عمان، سه تفاهمنامه در تاریخهای اسفندماه ١٣٨٣، اردیبهشت و مهرماه ١٣٨۵ به امضای طرفین رسید. این مذاکرات به موازات مذاکرات مربوط به توسعه میدان گازی کیش و هنگام، توسط شرکت ملی نفت فلات قاره ایران و شرکت ملی صادرات گاز ایران با شرکت نفت عمان در خصوص مطالعات امکان سنجی تبدیل حدود ٢٨ میلیون متر مکعب در روز گاز صادراتی به LNG انجام شد.
در مقطعی از مذاکرات به دلیل اختلاف نظر درباره قیمت گاز صادراتی و پیشنهاد قیمت پایین توسط طرف عمانی، ادامه مذاکرات مسکوت ماند.
وزیران نفت ایران و عمان در شهریور ماه سال ١٣٩٢ پس از انجام دور جدید مذاکرات، یک یادداشت تفاهم به منظور تسریع در امضای قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به عمان و ساخت یک خط لوله گاز دریایی در خلیج فارس میان دو کشور در تهران امضا کردند.
بر اساس پروژه خط لوله انتقال گاز به کشور بحرین، در سال ١٣٨٧ قرار شد طرف بحرینی در مقابل دریافت حـدود ٢٨ میلیون مترمکعب گاز در روز از ایران، حـدود ۴ میلیارد دلار به صـورت Investment/Finance در فازهای ١۵ و ١۶ میدان گازی پارس جنوبی سرمایه گذاری کند که البته این موضوع عملیاتی نشد.