دیپلماسی سکوت؛ سیاستی که بیژن زنگنه وزیر نفت ایران پس از خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت‌ماه ۹۷ و تشدید تحریم‌ها علیه صنعت نفت در پیش گرفت. پاسخ او در مقابل آمار صادرات و تولید نفت ایران تنها یک جمله بود: «پاسخ نمی‌دهم. تا زمانی که تحریم‌ها ادامه داشته باشد این سکوت نیز ادامه دارد.» سکوت دوساله درباره آمار تولید و صادرات نفت ایران همچنان ادامه دارد، با این حال براساس آمارها در این مدت نه‌تنها صادرات نفت ایران صفر نشده است، بلکه صادرات فرآورده‌های نفتی ایران نیز در همین ایام افزایش یافته است.
۱۳ آبان‌ماه ۱۳۹۷ تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران آغاز و صادرات نفت ایران ممنوع شد و پس از آن هشت خریدار عمده نفتی ایران از معافیت‌هایی برخوردار شدند که در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ این معافیت‌ها نیز لغو شد. هدف آمریکا از این تحریم‌ها «صفر شدن صادرات نفت ایران» بود. حالا دو سال از آن تاریخ می‌گذرد و دونالد ترامپ نتوانست به مهم‌ترین هدف خود از تحریم نفت ایران یعنی «صفر شدن صادرات نفت ایران» دست یابد.
اما در همین مدت ظرفیت‌سازی برای بازگشت ایران به بازار نفت پس از لغو تحریم‌ها انجام شد، تولید گاز در پارس جنوبی افزایش یافت؛ ظرفیت پالایش نفت خام در پالایشگاه‌های ایران بالا رفت، ایران که هشت سال پیش واردکننده بنزین بود اکنون به صادرکننده این فرآورده تبدیل شده و تولید و صادرات محصولات پتروشیمی نیز رشدی قابل‌توجه داشته است، به نحوی که براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران بخش قابل‌توجه‌ای از درآمدهای ارزی ایران در سال جاری از محل درآمدهای نفتی بوده است.
آمریکا در دو سال اخیر از همه ابزارهای خود برای صفر کردن صادرات نفت ایران استفاده کرد، از تهدید خریداران نفت ایران به تحریم تا رصد کردن همه اخبار داخلی و خارجی درباره آمار تولید و صادرات نفت ایران. او حتی هلدینگ خلیج‌فارس را که یکی از بزرگترین هلدینگ‌های پتروشیمی ایران است نیز تحریم کرد تا مانع فروش محصولات پتروشیمی ایران شود. به محض اینکه اخباری مبنی بر صادرات فرآورده‌های نفتی ایران منتشر شد این قلم هم در فهرست تحریم‌ها قرار گرفت، هرچه حلقه تحریم‌های نفتی را به امید صفر شدن صادرات نفت ایران تنگ‌تر کرد، باز هم موفق به این کار نشد. آمریکا حتی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۰ بیژن زنگنه وزیر نفت ایران، وزارت نفت و شرکت‌های تابع آن و تعدادی از مدیران نفتی را که در زمینه صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی فعالیت می‌کردند نیز تحریم کرد. «عزممان را مصمم‌تر کرد» پاسخ زنگنه است به تحریم خود و مدیران نفتی‌اش. او حتی در واکنش به اینکه گفته شد سیلابی از تحریم‌ها در راه است، گفت: « به هیچ‌وجه چیزی برای تحریم نمانده است؟! هر چیزی هست را تحریم کردند. مگر اینکه همکاران ما در بخش خدمات را هم تحریم کنند.»
تصورش را هم نمی‌کردند، اما ایران توانست
صنعت نفت ایران در دولت حسن روحانی فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشت. در ابتدای این دولت که همچنان تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران پابرجا بود و مذاکرات برای لغو تحریم‌ها ادامه داشت، صادرات نفت ایران به یک میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود، اما پس از توافق برجام ایران توانست در کوتاه‌ترین زمان ممکن رکورد تولید خود را بالا ببرد.
همایون فلکشاهی، تحلیلگر بازار نفت در مؤسسه بین‌المللی کپلر می‌گوید: در همان ایام که تحریم‌های نفتی ایران لغو شد شرکت‌های خارجی فکر می‌کردند ایران بتواند در یک بازه زمانی سه ساله به بازار برگردد و کسی تصور نمی‌کرد بتواند در کمتر از ۶ ماه تولید و صادرات نفت خود را افزایش دهد.
او می‌گوید: بی‌شک ظرفیت‌سازی‌هایی که در طول مذاکرات برجام انجام شد در این موفقیت بی‌تأثیر نبود.
فلکشاهی ادامه می‌دهد: در دوران برجام خیلی از شرکت‌ها علاقه‌مند بودند اطلاعاتی درباره ایران به‌دست بیاورند، حتی شرکت فرانسوی توتال پس از انتخاب ترامپ قرارداد طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی را با ایران امضا کرد، نه‌تنها من بلکه هیچ شرکتی انتظار نداشت آمریکا از برجام خارج شود و تحریم‌ها را با این شدت که بی‌سابقه بود بر صنعت نفت ایران اعمال کند.
دیپلماسی سکوت در سایه تحریم‌ها
ایران پیش از خروج آمریکا از برجام روزانه بیش از ۲.۸ میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد که مقصد ۴۰ درصد نفت ایران اروپا بود. ظرفیت تولید نفت هم به روزانه ۳ میلیون و ۹۰۰ هزار بشکه در روز رسیده بود.
تحلیلگر بازار نفت در مؤسسه بین‌المللی کپلر می‌گوید: آنچه از آبان‌ماه ۱۳۹۷ تاکنون بر صنعت نفت ایران گذشته است مانند موجی بود که ابتدا سبب کاهش صادرات نفت ایران شد، اما رفته رفته براساس آمارهای غیررسمی شاهدیم که صادرات نفت ایران دوباره افزایش یافته است، گرچه هیچ آمار رسمی از سوی ایران در این ارتباط منتشر نمی‌شود.
حلقه تحریم‌های آمریکا آن‌چنان بر صنعت نفت ایران تنگ شد که حتی شرکت‌های نفتی که علاقه فراوانی به همکاری با ایران داشتند تمایلی نداشتند به‌صورت علنی نامی از آنها در کنار ایران باشد. فلکشاهی می‌گوید: آنها می‌ترسیدند که مشمول تحریم آمریکا شوند.
آیا دیپلماسی سکوتی که زنگنه اتخاذ کرد در کنار فشارهای آمریکا برای توقف صادرات نفت ایران و همکاری‌های بین‌المللی در صنعت نفت ایران توانست به کمک ایران بیاید؟ فلکشاهی می‌گوید: بله تا حدودی مفید بود.
او می‌گوید: به نظرم اکنون پس از دو سال می‌توان گفت سیاستی که زنگنه و مدیران او در امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران برای فروش نفت اتخاذ کردند یعنی «پنهان کردن آمار مربوط به میزان تولید نفت و مقصد صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی» اتفاقاً برای ایران مؤثر بود، اگرچه در دنیای امروز پنهان کردن اطلاعات با استفاده از فناوری‌های پیچیده سخت است، اما ایران نشان داد که با همه پیچیدگی‌ها و سختی‌ها باز هم می‌تواند اطلاعات تولید و فروش نفت ایران را پنهان کند و به شرکت‌ها اجازه ندهد به‌راحتی به اطلاعات مربوط به ایران و خریداران نفتی ایران دسترسی یابند.
به چالش کشیدن مؤسسه‌های ردیابی نفتکش‌ها
اگرچه ایران تحریم است و صادرات نفت آن به‌سختی انجام می‌شود، با این حال پرسش اصلی این است که آیا پنهان کردن اطلاعات مربوط به فروش نفت و سکوتی که از سوی مسئولان وزارت نفت در این زمینه اتخاذ شده در صادرات نفت در این دو سال مؤثر بوده است؟ فلکشاهی می‌گوید: «بله. دیپلماسی سکوت زنگنه کار مؤسسه‌های ردیابی نفتکش‌ها را برای دسترسی به اطلاعات مربوط به صادرات نفت ایران در این مدت به چالش کشید.»
این شرکت‌ها با اتکا به آمار و اطلاعاتشان یک‌بار گفتند صادرات نفت ایران به صد هزار بشکه در روز کاهش یافته و یک‌بار دیگر گفتند صادرات به ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. حتی برخی از رسانه‌های ایران از صادرات فرآورده‌های نفتی ایران و مقاصد آنها گفتند. با استناد به این شنیده‌ها باز هم حلقه تحریم‌های نفتی تنگ‌تر شد، اما باز هم سیاست وزارت نفت در مقابل این اخبار «سکوت» بود.
تحلیلگر بازار نفت در مؤسسه بین‌المللی کپلر می‌گوید: این سیاست کار شرکت‌هایی را که آمار صادرات نفت ایران را می‌فروشند سخت کرده است، نمی‌گویم اطلاعاتی که این شرکت‌ها می‌دهند اشتباه است، اما اطلاعاتی که در مورد ایران می‌دهند کامل نیست و بخش‌هایی در مورد آن وجود دارد که به هیچ‌وجه دیده نمی‌شود.
مهارت امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در فروش نفت
تحریم‌های نفتی علیه ایران که از اواخر دهه ۸۰ شمسی شدت گرفته بود و پس از توافق برجام لغو شد تجربه امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران را در دور زدن تحریم‌ها افزایش داد و آنها توانستند با مکانیزم‌های پیچیده‌ای نفت ایران را صادر کنند، اما پس از برجام برخی از شرکت‌ها راه‌هایی را که برای دور زدن تحریم‌ها استفاده کردند بیان کردند و همین موضوع سبب شد تا در دور جدید تحریم‌های آمریکا که از آبان ۱۳۹۷ شروع شد همه این راه‌ها بسته شود. کار امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران برای صادرات نفت سخت‌تر شد و شرکت‌های نفتی هم برای همکاری با شرکت‌های خارجی که مایل به همکاری با ایران بودند باید راه‌های تازه‌ای را امتحان می‌کردند. موفقیت این سیاست هم در رسانه‌ای نشدن روال جاری در این امور بود.
فلکشاهی می‌گوید: ایران راه‌های صادرات نفت را به‌قدری پیچیده کرده بود که امکان دنبال کردن حجم واقعی صادرات نفت ایران را دشوار کرد.
به سود خریداران نفتی است
پاسخ به این سؤال که آیا سیاست سکوت زنگنه برای مشتریان نفتی هم سودمند بوده است دشوار است، نه آماری از میزان فروش نفت ایران هست و نه اینکه خریداران نفتی مشخص هستند. البته زمانی که با یکی از مدیران نفتی در این باره صحبت می‌کردم گفت قطعاً این سیاست به نفع خریداران نفتی ایران که هم می‌خواهند نفت ایران را بخرند و هم اینکه تحت تحریم آمریکا قرار نگیرند، است. آمریکا با دقت همه مسیرهای نفتی را رصد می‌کند و چنانچه بداند چه شرکتی از ایران نفت خریده است بلافاصله نام او را نیز در فهرست تحریمی‌ها قرار می‌دهد. این کار (عدم انتشار اخبار مربوط به صادرات نفت ایران و شرکت‌هایی که ایران با آنها همکاری می‌کند) اطمینان خریداران را افزایش داده است.
فلکشاهی هم می‌گوید: مثلاً ما می‌توانیم تا حدودی مشتریان عمده ایران را حدس بزنیم، اما مسئله این است که کسی نمی‌داند دقیقاً چه مقدار نفت از ایران خریداری کرده‌اند. این سیاست کار آمریکا را برای مقابله با شرکت‌هایی که ارتباطشان را با ایران ادامه داده‌اند سخت کرده است.
اخبار خبرگزاری‌ها و توییتر به یکی از منابع اصلی آمریکا برای تحریم نفتی ایران تبدیل شده‌اند، حتی مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در یکی از توییت‌های خود مبنی بر اینکه ایران با استفاده از چه نفتکشی نفت خود را صادر می‌کند به یک خبر توییتری استناد کرد و براساس آن گفت که ایران به چه مقصدی نفت خود را صادر می‌کند. به نظر می‌رسد سکوت زنگنه آمریکایی‌ها را به منابع دست چندم و نامعتبر متوسل کرده است.
تولید نفت و گاز ایران متوقف نشد
آیا کرونا هم در شرایطی که بازار با افت شدید تقاضای نفت مواجه است و قیمت نفت در یک سال اخیر تقویت نشده تأثیری بر صادرات نفت ایران گذاشته است؟ وزیر نفت ایران تنها به این پاسخ بسنده کرده است که تولید نفت و گاز در دوران کرونا متوقف نشد و طرح‌های توسعه‌ای نفت نیز همچنان دنبال می‌شود.
اگرچه کرونا یک بحران همه‌گیر جهانی است و اقتصاد دنیا نیز همچنان با آن درگیر است، اما شرایط در ایرانی که با تحریم‌های نفتی هم روبه‌روست سخت‌تر است. بخش مهمی از درآمدهای نفتی ایران به دلیل تحریم‌ها محقق نشده است، اما در همین شرایط تولید پارس جنوبی در هفت سال اخیر ۲.۵ برابر شده است و اکنون ظرفیت برداشت ایران از این میدان مشترک گازی به ۷۰۰ میلیون مترمکعب در روز رسیده است. محمد مشکین‌فام، مدیرعامل شرکت نفت و گاز می‌گوید: ۴۰ درصد بنزین موردنیاز کشور از حوزه پارس جنوبی تأمین می‌شود.
زمانی که کرونا در جهان فراگیر شد ایران تحریم بود و خود را برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی آماده کرده بود، ازسوی دیگر تولید گاز و فرآورده‌های نفتی خود را نیز افزایش داده بود، بنابراین شوک اولیه‌ای که برخی کشورها به‌دلیل شیوع کرونا و اثر آن بر تولید و صادرات نفتشان را تجربه کردند، تجربه نکرد. فلکشاهی می‌گوید: معتقدم کرونا تأثیر زیادی بر صادرات نفت ایران نداشت.
ایران آماده برگشت با قدرت به بازار نفت
با انتخاب بایدن به‌عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا، همه نگاه‌ها به کاخ سفید است. آیا تحریم‌های نفتی ایران که بایدن هم یکی از موافقان برجام بود لغو می‌شود؟ اگر این اتفاق بیفتد آیا بازاری که همچنان از عرضه بالا نفت اشباع شده و تقاضایی برای آن وجود ندارد تحمل ورود ۲ میلیون بشکه نفت ایران را دارد؟ سرنوشت تولید نفت آمریکا که توانست با تحریم نفت ایران و ونزوئلا جای خود را در بازار نفت باز کند چه می‌شود؟ بیژن زنگنه در نخستین اظهارنظر خود پس از انتخاب بایدن گفته است تا زمانی که تحریم‌های ایران پابرجاست درباره صادرات نفت ایران سخنی نمی‌گوید، اما او در نشست ویدئوکنفرانس مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی‌ئی‌سی‌اف) گفت که تحریم‌های آمریکا علیه ایران و محروم کردن ایران از درآمدهای حاصل از صادرات مواد هیدروکربوری سبب شد ایران در مقابله با کرونا با مشکل روبه‌رو شود.
فلکشاهی می‌گوید: مسئله مهم این است که تحریم‌ها قرار است چطور لغو شود. اینکه تحریم نفتی ایران یکباره لغو شود به نفع دولت بایدن نیست و من هم بعید می‌دانم چنین کاری کند، فکر می‌کنم اگر قرار هم باشد تحریم‌های ایران لغو شود در یک بازه زمانی برای نمونه ۶ ماهه باشد. آنها نمی‌خواهند شوک جدیدی به بازار نفت با ورود نفت ایران به بازار تحمیل کنند و دوباره شاهد افت شدید قیمت‌ها باشیم. منتها ایران هم می‌خواهد زود به بازار نفت برگردد.
اما آیا ایران قادر است تجربه‌ای را که پس از برجام داشت و در تولید نفت رکورد زد، دوباره تکرار کند؟ تحلیلگر بازار نفت در مؤسسه بین‌المللی کپلر می‌گوید: بهترین و مؤثرترین سرمایه هر شرکت نفتی نیروی انسانی آن است. صنعت نفت ایران با کمک نیروی انسانی ماهری که در تأسیسات نفتی و گازی خود دارد مدیریت مخزن را به‌خوبی انجام داده است، خاطرم هست که پس از برجام کسی فکر نمی‌کرد ایران بتواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن به بازار برگردد، اما ایران برگشت و تولید پایداری هم داشت. فکر می‌کنم این بار هم با اینکه تحریم‌ها بسیار شدیدتر از دور قبل بود و حتی مخازن ایران نیز پیرتر هم شده‌اند، اما احتمال اینکه ایران مشکلی از نظر فنی برای برگشت دوباره به بازار نفت نداشته باشد زیاد است.
او می‌گوید: من فکر می‌کنم ایران می‌تواند ۸۰ تا ۹۰ درصد تولید و صادرات خود را به محض برداشته شدن تحریم‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن از سر بگیرد.
صنعت نفت تنها دو سال تحریم نبود
کمتر از یک سال به پایان دولت حسن روحانی باقی مانده است. صنعت نفت ایران به جز دو سالی که از اجرای برجام گذشت، تقریباً دو سال را بدون تحریم سپری کرد و از آبان ۱۳۹۷ نیز تحت شدیدترین تحریم‌های آمریکا قرار گرفت تا جایی که مسئولان آمریکایی نیز اذعان کردند دیگر چیزی باقی نمانده که تحریم نکرده باشند.
زمانی که با مدیران نفتی درباره تحریم‌ها و فشاری که در این مدت تحمل کرده‌اند صحبت می‌کردم می‌گفتند هرگز تصور نمی‌کردیم با این حجم از فشار تحریم مواجه شویم. در دور اول تحریم‌ها با اینکه تحریم بین‌المللی بودیم باز هم می‌توانستیم هرچند سخت اما کارمان را انجام دهیم، اما در دور جدید، فشارها از تصور خارج است. برای اینکه مردم ناامید نشوند مشکلاتمان را بازگو نمی‌کردیم. در حالی در این سال‌ها تولید نفت و گازمان را متوقف نکردیم و حتی افزایش دادیم که در رقابت نابرابری با کشورهای همسایه و تولیدکنندگان نفت قرار داشتیم.
فلکشاهی می‌گوید: نمی‌توان گفت که وزارت آقای زنگنه بدون اشکال بوده است و انتقادی هم به آن وارد نیست، اما اگر بخواهم با همه مشکلات و مسائل داخلی و خارجی که صنعت نفت ایران با آن مواجه بود و شرایطی که به آن تحمیل شده بود سخن بگویم معتقدم عملکرد خوبی داشته است.
فلکشاهی ادامه می‌دهد: آقای زنگنه در دولت آقای روحانی تمرکز خود را بر روی تکمیل پروژه‌های پارس جنوبی و افزایش تولید گاز از این میدان گازی گذاشت و اتفاقاً از نظر فنی هم عملکرد قابل قبولی داشت برای اینکه بازار محصولات پارس جنوبی را نیز ایجاد کرد، شبکه گازرسانی را در ایران توسعه داد، زنجیره تولید محصولات پتروشیمی متنوع شد.
او می‌گوید: از سوی دیگر تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس در این دولت از نظر من یکی از مهم‌ترین و راهبردیترین پروژه‌های صنعت نفت در هفت سال اخیر بوده است. اگر این پالایشگاه تکمیل نمی‌شد اکنون ایران با مشکلات فراوانی مثل ذخیره‌سازی میعانات گازی یا تولید بنزین مواجه می‌شد که پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس در این بخش کمک قابل توجهی کرد.
سامان گودرزی
