ایران و روسیه در کدام بخش انرژی می‌توانند همکاری کنند؟
به گزارش شانا، موضوع تمدید قرارداد ۲۰ ساله ایران و روسیه این روزها هم‌زمان با اعلام خبر سفر سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری به روسیه داغ شده است. بعضی از مزیت آن می‌گویند و برخی دیگر با توجه به سوابق تاریخی دو کشور از معایب آن سخن می‌رانند، اما آنچه مبرهن است که ایران و روسیه با توجه به ذخایر عظیم هیدروکربوری ظرفیت بالایی برای همکاری در بخش‌های مختلف انرژی دارند. مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی هم‌زمان با جدی‌تر شدن سفر رئیس‌جمهوری به روسیه ابعاد همکاری دو کشور در بخش‌های مختلف انرژی را مورد بررسی قرار داده است که در ادامه می‌آید.
ضرورت و اهمیت راهبردی همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی
با توجه به نقش و جایگاه کشور روسیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عرضه‌کنندگان نفت و گاز جهان، توسعه و تقویت همکاری‌های مشترک در حوزه انرژی بین ایران و روسیه، ضرورتی جدی است. انرژی به‌عنوان یک ابزار سیاسی می‌تواند سبب توسعه اقتصادی و ارتقای منافع ملی شود، به‌طوری که از رهگذر دیپلماسی انرژی فعال و بین‌المللی، می‌توان به دستاوردهای ارزنده و قابل‌توجهی در ابعاد مختلف سیاسی و اقتصادی نائل آمده و موفقیت‌های قابل‌توجهی نیز به‌دست آورد.
در سال ۲۰۰۱ قرارداد همکاری میان دو کشور ایران و روسیه در مسکو امضا شد و تاکنون در چند نوبت تمدید شده است. توافق مذکور به‌دلیل کلی بودن، همچنین توسعه‌نیافتگی مناسب روابط میان دو کشور در دیگر حوزه‌ها، نتوانست کارایی لازم را داشته باشد. با توجه به گذشت زمان و تغییر دولت‌ها، همچنین افزایش سطح روابط دو کشور، لازم است متن و شرایط این توافق‌نامه نیز تغییر کند، به همین منظور دو کشور عزم و اهتمام جدی برای امضای مجدد این قرارداد همکاری با شرایط جدید دارند.
هرچند تقویت مناسبات راهبردی با چین نیز در دستور کار است، اما تقویت مناسبات بلندمدت با روسیه نیز می‌تواند برای ایران دارای مزیت‌های بالایی باشد. با توجه به اینکه در سال ۲۰۲۴ بیشتر اقتصاد جهان در منطقه شرق آسیا متمرکز خواهد شد، تقویت مناسبات با این دسته از کشورها برای منافع ملی کشورمان بسیار مفید خواهد بود. تقویت مناسبات با روسیه نیز می‌تواند همسو با آن ارزیابی شود، البته توسعه و تقویت مناسبات راهبردی با روسیه منوط به تقویت مناسبات در دیگر حوزه‌ها از جمله حوزه‌های اقتصادی، علمی و انرژی است.
تقویت و توسعه مناسبات و همکاری‌های دوجانبه با روسیه ظرفیت قابل‌توجهی را برای کشور برای تأمین منافع ملی و همچنین کاستن از شدت تحریم‌ها و کارزار فشار حداکثری آمریکا فراهم می‌کند. ایران به‌واسطه موقعیت ژئوپلیتیک و مقابله با یک‌جانبه‌گرایی ایالات متحده همواره در هندسه سیاست خارجی روسیه جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌طوری که این موضوع، زمینه دیالوگ راهبردی میان دو کشور را فراهم آورده است.
در سال‌های اخیر، بروز تحولات در محیط بین‌الملل مانند بحران سوریه، اوکراین و تحریم ایران و روسیه، سطح همکاری‌های دو کشور را از دیالوگ راهبردی به مشارکت راهبردی ارتقا داده و سیاست‌گذاران در عرصه‌های کلان را ملزم به ترسیم نقشه راه به‌صورت جدی و عینی‌تر کرده است. نکته حائز اهمیت در سال‌های اخیر، در روابط کلان میان ایران و روسیه، موضوع توازن نداشتن همکاری در عرصه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی است.
از منظر کارگزاران و کارشناسان، همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی در سطحی رضایت‌بخش قرار دارد، در حالی که در حوزه همکاری‌های اقتصادی که به‌نوعی پشتوانه تعاملات سیاسی است، چندان مؤثر و رضایت‌بخش نبوده است. این موضوع نشان می‌دهد در عصر درهم‌تنیدگی اقتصادی و سیاسی، ملاحظات را نمی‌توان از یکدیگر تفکیک کرد.
اقتصاد روسیه نه صنعت‌محور، بلکه انرژی‌محور است، به‌طوری که کشورهای واردکننده انرژی از این کشور در فهرست بزرگ‌ترین شرکای تجاری روسیه (ترکیه و اروپا) قرار دارند، از این رو چنین الگویی از اقتصاد، امکان تجارت گسترده با ایران را فراهم نمی‌سازد. اقتصاد ایران نیز به‌دلیل پیچیدگی‌های ساختاری مانع از ورود بخش خصوصی به‌صورت جدی می‌شود و اقدام‌های دولت‌ها نیز محدود به بیانیه و تعیین سطح همکاری‌های آتی به‌صورت دستورعمل است که این موضوع، توجه به ایجاد زیرساخت‌ها و سایر تشکیلات لازم در مسیر افزایش و اعتلای سطح تجارت را سلب می‌کند.
به‌طور کلی باید گفت که مراودات اقتصادی گسترده می‌تواند سیاست‌های کلان ایران و روسیه در سطح منطقه و بین‌المللی را تضمین کند. به نظر می‌رسد سیاست نگاه به شرق به ویژه پس از بحران کریمه توانسته است جایگاه کشورهای شرق را در هندسه اقتصاد مسکو بهبود بخشد که این موضوع درباره هند براساس افزایش سطح تجارت تا سه برابر تا سال ۲۰۳۰ انجام شده است، از این رو جمهوری اسلامی ایران با هدفمندی و اراده‌ای بالا باید درصدد باشد جایگاه خود را به شیوه‌های مختلف در این مناسبات بهبود بخشد.
مسکو به‌طور دائم قصد خود را برای توسعه همکاری‌های اقتصادی با تهران با وجود تحریم‌های واشنگتن اعلام کرده است. با این حال، در واقعیت گردش تجارت دوجانبه در سطح متوسط باقی مانده است. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها ۲ درصد بوده و این موضوع سبب شده است که ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه ۵۰ قرار گیرد. این در حالی است که ایران در سال ۲۰۱۷، چهل‌وهشتمین شریک تجاری روسیه بوده است.
با وجود افزایش همکاری‌های ایران و روسیه در اکثر زمینه‌ها بعد از دوره فروپاشی شوروی، الگوی روابط این دو کشور در زمینه تأمین انرژی جهانی متأثر از وضعیت طبیعی و راهبردی در قالب رقابت توصیف می‌شود. با وجود سیاست اوراسیاگرایی و حفظ استیلای سنتی روسیه در مناطق و مطرح بودن ایران به‌عنوان رقیب برای این کشور، امکان همکاری میان روسیه و ایران در حوزه‌های مختلف از جمله همکاری در رابطه با مسیرهای انتقال انرژی وجود دارد. سیاست روسیه برای دستیابی به بازارهای بیشتر در آسیا از قبیل هند و پاکستان و بهره‌وری از نزدیکی و مجاورت ایران با این کشورها، امکان این همکاری را میسر می‌سازد.
همچنین با توجه به نقش مهم و مثبت روسیه در مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی‌ئی‌سی‌اف) و اوپک‌پلاس در شرایط کنونی، از جمله تحمیل تحریم‌های ظالمانه آمریکا بر ایران و روسیه، تقویت همگرایی و همکاری دو کشور بسیار مهم و تأثیرگذار است.
روسیه اقتصاد مبتنی بر نفت خود را در سال‌های اخیر به سمت توسعه گاز پیش برده و موفق به اتخاذ سیاست‌های راهبردی در این زمینه شده، به‌صورتی که بخشی از تحریم‌ها را نادیده گرفته است. با توجه به دغدغه ایران و روسیه در حوزه تحریم و اقتصادِ نفت‌محورِ این دو کشور به نظر می‌رسد در حوزه انرژی به ویژه نفت باید به بررسی کارایی سیاست‌های راهبردی روسیه در این زمینه و بهره‌گیری از آن پرداخت.
اروپا سهم قابل‌توجهی از واردات گاز خود را به روسیه تخصیص داده است، اما با بروز بحران اوکراین، تنوع‌بخشی صادرکنندگان گاز را نیز در دستور کاری خود قرار داد. با وجود این، وابستگی زیاد اروپا به روسیه در این زمینه سبب شده است که نگاه همکاری حداقلی در میان آنها وجود داشته باشد و این مهم می‌تواند زمینه بهره‌مندی ایران را فراهم آورد. درواقع، تهران می‌تواند از سیاست تنوع‌بخشی اروپا از یک سو و فناوری و دانش روسیه از سوی دیگر بهره لازم را ببرد.
محورهای همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی
زمینه‌های همکاری ایران و روسیه در حوزه انرژی شامل محورهای مختلفی است که می‌توان آنها را در پنج محور اصلی تقسیم‌بندی کرد:
تبادل کالاها و خدمات انرژی
با توجه به تجارب بالای هر دو کشور در حوزه انرژی و جود منابع سرشار انرژی در هر دو کشور، استفاده از وسایل و کالاهای انرژی و خدمات مرتبط با آنها دارای مزیت نسبی بالایی است و زمینه و شرایط مناسبی را برای همکاری ایجاد می‌کند.
کالاهای انرژی شامل انواع وسایل گرمایشی و برودتی، انواع توربین‌ها، انواع فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی (متناسب با مزیتی که هریک از این کشورها در تولید این محصولات دارند) و توسعه مبادلات سوآپی در زمینه‌های مذکور است.
در حوزه خدمات انرژی (اسکوها) نیز محدوده متنوعی از زمینه‌های همکاری وجود دارد که می‌تواند شامل ممیزی انرژی، طراحی سیستم‌های انرژی، مدیریت مالی و سرمایه‌گذاری، اجرا و راه‌اندازی، راهبری و نگهداری، آموزش و پایش و صحه‌گذاری باشد. شرکت‌های خدمات انرژی افزون بر اینکه میزان صرفه‌جویی انرژی را تضمین می‌کنند و پاداش آنها مرتبط و متناسب با کارایی انرژی پروژه است، منابع مالی مورد نیاز را نیز تأمین می‌کنند و خدمات متنوعی در زمینه‌های مطالعه و امکان‌سنجی فنی و اقتصادی پروژه‌های بهبود بازدهی انرژی، طراحی پایه و تفضیلی، تأمین مالی، نصب و انجام خدمات تعمیرات و نگهداری تجهیزات با راندمان بالا، تأیید پروژه‌های صرفه‌جویی انرژی، پایش و اندازه‌گیری، انجام مطالعات تحلیل خطر، همچنین تقبل بخشی از خطرهای اقتصادی، فنی پروژه ارائه می‌دهند.
تبادل مواد، منابع اولیه و ثانویه انرژی
استفاده از ظرفیت‌های موجود در دو کشور هم از حیث مواد و منابع و هم به دلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی و سیاسی دو طرف در صادرات یا تولید کالاها و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در داخل دو کشور یا در کشور ثالت با برخورداری از مزیت‌های طرفین با تأسیس شرکت‌های مشترک پیمانکاری برای سامان‌دهی به تولید و تجارت دو طرف، بسیار مؤثر است.
تبادل مواد و منابع اولیه انرژی می‌تواند شامل تبادل یا فراهم آوردن زمینه‌های تبادل انواع مواد و منابع اولیه انرژی دو طرف شامل نفت، گاز، زغال، همچنین منابع اولیه تجدیدپذیر انرژی شامل انرژی‌های بادی، آبی، خورشیدی ژئوترمال و… باشد، همچنین سوخت‌های ثانویه می‌تواند شامل تبادل برق مازاد بر نیاز به ویژه در شهرهای همجوار و تسهیل برای صادرات برق و ایجاد امکانات و زمینه‌های لازم برای صدور به کشور ثالث باشد.
تبادل دانش و فناوری انرژی
از محورهای اساسی و در عین حال ساده‌ترین روش‌ها برای توسعه تبادلات استفاده از ظرفیت‌های دانشی، پژوهشی و فناورانه دو طرف است که متأسفانه تاکنون چندان به آن توجهی نشده است. در حالی که این ویژگی می‌تواند افزون بر دستاوردهای مستقیم حاصل از مطالعات به شناخت و تسهیل تبادلات تجاری و عادی‌سازی بهتر آنها نیز کمک کند.
ظرفیت‌های پژوهشی و مطالعاتی بسیار وسیع است و می‌تواند در طیف گسترده‌ای شامل مطالعات بازار، الگوسازی و ارائه چشم‌اندازهای مشترک برای انرژی جهان و توسعه مطالعات فنی و مهندسی در حوزه‌های مختلف مورد درخواست طرفین باشد. برای آن توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه با شرکت‌های معتبر روسی می‌تواند زمینه‌ساز تبادلات فناورانه و انتقال و توسعه فناوری‌های مرتبط با حوزه انرژی در کشور شود. فناوری‌های حائز اهمیت روسیه در حوزه بخش نفت و گاز که می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های مشترک شود عبارت‌اند از:
**همکاری‌های فناورانه در حوزه ازدیاد برداشت از منابع نفتی
بسیاری از میدان‌های نفتی روسیه در منطقه سیبری غربی نیمه اول عمر خود را سپری کرده‌اند و روسیه برای حفظ سطح تولید از روش‌ها و تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌کند، در مقابل بسیاری از مخازن ایران نیز چنین وضعی دارند و استفاده از تجارب روس‌ها در استفاده از روش‌های جلوگیری از کاهش افت تولید مخازن قدیمی و افزایش نرخ برداشت امکان‌پذیر است.
**همکاری‌های فناورانه در حوزه تولید و به‌کارگیری انرژی‌های تجدیدپذیر
با توجه به برخورداری ایران از ظرفیت‌های فوق‌العاده برای تولید و به‌کارگیری انرژی تجدیدپذیر و توانمندی‌های فناورانه روسیه در این حوزه، زمینه همکاری مناسبی در خصوص بهره‌برداری و صادرات انرژی‌های تجدیدپذیر فراهم است.
**همکاری‌های فناورانه در حوزه جمع‌آوری گازهای مشعل و گازهای همراه نفت
روسیه در سال‌های اخیر پیشرفت چشمگیری در جمع‌آوری گازهای ارسالی به مشعل و گازهای همراه نفت از میدان‌های مختلف داشته است. این کشور بعد از ایالات متحده و ونزوئلا سومین کشور تولیدکننده مقادیر عظیم گازهای همراه نفت در جهان است. دولت روسیه به‌تازگی قوانین متعددی را تصویب کرده است که به موجب آن همه شرکت‌های نفتی باید از هدر دادن منابع خودداری کنند و از حداقل ۹۵ درصد گاز نفتی مرتبط استفاده کنند. در دوره اول پروتکل کیوتو ۲۰۱۲-۲۰۰۸ روسیه پروژه‌های متعددی را در زمینه کاهش سوزاندن گازهای همراه انجام داده است.
در همین زمینه نکته قابل توجه آن است که روسیه دارای فناوری ساخت انواع تجهیزات دوار اعم از توربوپمپ، توربوکمپرسور، توربوژنراتور و… است و می‌توان از این تجهیزات و توانمندی، به‌منظور جمع‌آوری گازهای همراه نفت کشور استفاده کرد. بدین صورت که در کنار هر واحد بهره‌برداری نفت، یک نیروگاه کوچک با یک یا چند ردیف توربوژنراتور احداث کرد تا گازی که هم‌اکنون در مشعل سوزانده می‌شود، جمع‌آوری و در همان محل تبدیل به برق شود. با توجه به شبکه گسترده برق کشور و کمبودی که در توزیع برق کشور وجود دارد، وزارت نیرو به‌شدت تمایل به خرید برق تولیدی دارد، از این رو با توجه به های‌تک بودن این تجهیزات و از طرف دیگر تحریم‌های موجود، دیگر کشورها این تجهیزات را به ایران نمی‌فروشند، از این رو روسیه می‌تواند گزینه مناسبی در این حوزه باشد.
**همکاری‌های فناورانه در حوزه سیستم‌های جذب و ذخیره دی‌اکسید کربن (CCS)
از این فناوری افزون بر کاهش مقدار انتشار گاز دی‌اکسید کربن و کمک به مقابله با گرمایش جهانی، می‌توان برای افزایش برداشت نفت استفاده کرد. روسیه در این زمینه از تجارب ارزشمندی برخوردار است.
**سایر همکاری‌های فناورانه
سایر همکاری‌های فناورانه در حوزه انرژی که ظرفیت مناسبی برای تقویت و توسعه همکاری‌های مشترک دارند عبارت‌اند از:
• همکاری‌های فناورانه در حوزه تولید، تزریق، انتقال، توزیع و تبدیل گاز طبیعی (LNG)
• همکاری‌های فناورانه در حوزه دیجیتالیزاسیون و هوشمندسازی میدان‌های، تأسیسات، عملیات و فرآیندها
• همکاری‌های فناورانه در حوزه حفاری دریایی، حفاری افقی، احداث چاه‌های با قطر کم و چاه‌های سه‌رشته‌ای
• همکاری‌های فناورانه در حوزه ذخیره‌سازی نفت سنگین
• همکاری‌های فناورانه در حوزه استخراج نفت و گاز شیل
• همکاری‌های فناورانه در حوزه ساخت واحدهای مینی‌ال‌ان‌جی
• همکاری‌های فناورانه در حوزه برداشت از منابع غیرمتعارف
• همکاری‌های فناورانه در حوزه احداث و بهره‌برداری چاه‌های با قطر کم و چاه‌های سه‌رشته‌ای
• همکاری‌های فناورانه در حوزه ایمنی صنعتی
• همکاری‌های فناورانه در حوزه عملیاتی
همکاری‌های راهبردی در حوزه انرژی
اهم زمینه‌های همکاری ایران و روسیه در بخش انرژی از حوزه راهبردی، شامل موارد زیر می‌شود:
• مشارکت دو کشور در اجرای طرح‌های پتروشیمی و بهره‌گیری از تجارب فنی موجود در زمینه مدل‌های کسب‌وکار حوزه پتروشیمی
• همکاری در تأسیس شرکت‌های مشترک برای فعالیت‌های مشترک
• همکاری در مجامع انرژی منطقه‌ای و بین‌المللی
• بررسی فروش نفت خام دو کشور در بورس‌های طرف مقابل
• بررسی تأسیس بانک مشترک انرژی و صندوق مشترک انرژی
• توسعه همکاری در رابطه با مسیرهای انتقال انرژی
• مشارکت در طرح‌های توسعه میدان‌های گازی پارس جنوبی و شمالی، میدان گازی کیش و همکاری برای اجرای طرح‌های ذخیره‌سازی گاز در ایران
• همکاری دو کشور برای احداث خطوط لوله انتقال نفت و گاز و همکاری‌های مشترک نفت و گاز دو کشور در دریای خزر
• همکاری در زمینه ساخت پالایشگاه نفتی در حوزه کشورهای مستقل (CIS)
• تقویت همکاری‌ها در مجمع کشورهای صادرکننده گاز
• تقویت همکاری در بخش انرژی در چارچوب سازمان شانگهای
• همکاری در توسعه میدان‌های گازی ایران
• رفع نیازهای فناورانه ایران برای توسعه میدان‌ها و ایجاد واحدهای مایع‌سازی گاز طبیعی
• توسعه زیرساخت‌های صادراتی ایران
• رایزنی برای امضای قراردادهای صادرات/ واردات و ترانزیت همسو با بهبود تراز گازی کشور و افزایش منافع و امنیت ملی
• تقویت همکاری در راستای دستیابی به بازارهای بیشتر در آسیا از قبیل هند و پاکستان
• جلب مشارکت روسیه برای توسعه میدان‌های گازی خلیج فارس و انتقال گاز از طریق خط لوله پیشنهادی چابهار به هند
• مشارکت در تولید تجهیزات راهبردی با محور بخش بالادستی
موارد متعددی از زمینه‌های جدی برای همکاری ایران و روسیه در تولید مشارکتی تجهیزات راهبردی وجود دارد که اهم آنها عبارت‌اند از:
• مشارکت در تولید تجهیزات راهبردی درون‌چاهی نظیر پمپ‌های ESS و ESP
• مشارکت در تولید تجهیزات کنترلی نفت و گاز
• مشارکت در تولید تجهیزات لوله‌ها
• مشارکت در تولید انواع لوله‌های جداری آلیاژی
• مشارکت در ساخت تأسیسات انرژی هیدرولیک، عرضه نفت و محصولات نفتی، اکتشاف و تولید نفت
• مشارکت در ساخت نیروگاه‌های زغال‌سنگی
• مشارکت در ساخت تأسیسات انرژی‌های پراکنده
• مشارکت در ساخت تجهیزات نیروگاه‌های برق هیدرولیک و حرارتی.
