به گزارش شانا، در چند دهه اخیر جلوگیری از مصرف بی رویه انرژی برای کشورهای توسعه یافته و کسب حداکثر سود و بهره وری از این منابع برای کشورهای صاحب منابع انرژی بویژه سوختهای فسیلی اصلی ترین دغدغه بوده است.
در این میان، صنعت پتروشیمی به عنوان فراهم آورنده فرصت برای آفرینش ارزش افزوده و تبدیل مواد خام (نفت و گاز) به محصولات با ارزش در کشورهای خاورمیانه و بخصوص در ایران که دارای ذخایر عظیم هیدروکربوری ( 157 میلیون بشکه) و گاز طبیعی ( 33.6 تریلیون متر مکعب) است، جایگاهی ویژه یافته است.
صنایع پتروشیمی، بخشی از صنایع شیمیایی است که محصولاتش را از نفت خام یا گاز طبیعی تولید می‌کند. از ویژگیهای این صنعت، تنوع محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی است که از نظر اشتغالزایی و کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.
محصولات پتروشیمی در ساخت موادی نظیر لاستیکها، پلاستیکها، شوینده ها ، کودها، چسبها، اسیدها، رنگها، سموم و الیاف مصنوعی که هرکدام ماده اولیه صدها مواد دیگر هستند، مورد استفاده قرار می گیرند.
مقایسه شاخصهای مهم بخش پتروشیمی در سالهای 1357 تا 1391 تاییدی است بر دستاوردهای صنعت نفت و گاز ایران در سالهای پس از انقلاب. در این مدت، تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و 604 هزار تن در سال به 41 میلیون تن در سال، افزایش نشان می دهد. تا پایان سال 1391 ظرفیت نصب شده در مجتمعهای پتروشیمی کشور به 57 میلیون و 100 هزار تن افزایش یافته است.
ویژگیهای صنعت پتروشیمی
چهار مشخصه صنایع پتروشیمی عبارتند از: وابستگی به منابع هیدروکربوری به عنوان خوراک، سرمایه بری بالا، سود بیشتر در قیاس با دیگر صنایع بالادست، ایجاد ارزش افزوده بالا در پایین دست، اشتغالزایی مستقیم و محدود نسبت به دیگر سرمایه گذاریها در بالادست و ایجاد اشتغال بالا نسبت به سرمایه گذاری صورت گرفته در پایین دست، فناوری و دانش محور بودن و نیاز مبرم این صنایع به مقوله پژوهش و فناوری.
در واحدهای بالادستی پتروشیمی، تناژ تولید بالا بوده و تنها در مقیاس بسیار بالاست که توجیه اقتصادی برای سرمایه گذاری و تولید وجود دارد. تولیدکنندگان این نوع محصولات زیادند که خود سبب می شود رقبا برای ماندگاری و حفظ بازار درصدد تولید محصول با قیمت ارزان تر باشند.
در واحدهای پایین دستی، نقش فناوری، دستگاهها و ماشین آلات و نیروی متخصص در قیمت نهایی محصولات تخصصی بیشتر از محصولات پایه نمایان می شود. دراین بخش گرچه تناژ تولید پایین است، اما به دلیل برخورداری از دانش فنی و تکنولوژی پیچیده تر، ارزش افزوده بالاتری نسبت به محصولات پایه و اولیه دارند.
مزیت نسبی ایران در صنعت پتروشیمی
ایران در صنعت پتروشیمی نسبت به بسیاری از کشورهای جهان دارای مزیت نسبی است:
1) دسترسی به منابع غنی گاز و میعانات گازی، با قیمت رقابتی مناسب:
خوراک پتروشیمی مبتنی بر نفت خام به دو صورت تامین می شود:
الف) گازهای همراه نفت خام خروجی از چاه، طیفی از C1 تا C5 را شامل می شوند. C1 از این طیف به صورت متان جدا می شود، C2 به اتیلن بدل می شود، C3 و C4 به صورت LPG و C5+ به صورت پروپیلن و اتیلن در می آید.
ب) نفتا، که یکی از محصولات پالایشگاههاست. قیمت این خوراک تابع نوسانات قیمت نفت خام است. بنا بر این محصولات پتروشیمی مبتنی بر آن نیز از این نوسانات متاثر خواهد بود. از طرفی، استفاده از این خوراک به دلیل صادرات نفت خام، ظرفیت پالایشگاههای داخل و نیاز روزافزون کشور به سوخت محدود بوده و نمی توان به توسعه پتروشیمی مبتنی بر آن فکر کرد!.
خوراک پتروشیمی مبتنی بر گاز طبیعی، به دلیل فراوانی منابع گاز کشور محدودیتهای بخش نفت را ندارد. البته گازی می تواند به عنوان خوراک پتروشیمی مطرح باشد که اصطلاحا ” تر” بوده و حاوی میعانات C2+ باشد. منابع گازی پارس جنوبی این ویژگی را دارد و گاز طبیعی حاصل از این منابع، حاوی 8.5 تا 9 درصد C2+ و آروماتیکهاست که خوراک پتروشیمی است و 92 درصد بقیه متان است که می تواند به مصرف سوخت برسد. بنابر این پتروشیمی مبتنی بر گاز طبیعی کمتر تحت تاثیر تحولات جهانی بوده و نوسانات قیمت در آن کمتر است.
2) دسترسی به آبهای آزاد بین المللی برای صادرات آسانتر محصولات پتروشیمی.
3) دارا بودن سواحل برای ساخت بنادر صادراتی.
4) قرار گرفتن منابع گازی خوراک پتروشیمی در سواحل خلیج فارس.
5)موقعیت جغرافیایی به لحاظ نزدیکی به بازارهای آسیا از جمله چین و هند از طریق اقیانوس هند و اروپا از طریق ترکیه.
6) جمعیت کشور به لحاظ ظرفیت تقاضای داخل و مصرف کم سرانه مواد پلیمری نسبت به استانداردهای بین المللی.
7) نیروی انسانی با تجربه: وجود شرکتهای توانمند داخلی و نیروی انسانی متخصص فراوارن در ایران مزیتی است که برتری کشور را برای سرمایه گذاری در بخش پتروشیمی افزایش می دهد.
8) رژیم مالیاتی مناسب و سازگار جهت صادرات.
چالشهای صنعت پتروشیمی ایران
دکتر ولفگانگ فالتر مدیر شرکت مشاوره استراتژی رولندبرگر در ششمین همایش پتروشیمی در ایران گفته است که تحولات توسعه صنعت پتروشیمی در ایران به نوعی نشان دهنده غفلت از اتخاذ رویکردی سیستمی و بی توجهی به زنجیره ارزش است.
یازدهمین همایش بین المللی صنعت پتروشیمی در ایران برگزار شد و گویا متاسفانه چیزهایی را که فالتر سالها پیش از این به آنها اشاره کرده بود همچنان گریبانگیر صنعت پتروشیمی ایران است.
به نظر ولفگانگ فالتر:
الف) صنایعی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند اگرچه از لحاظ کمی در حد قابل قبول هستند ولی از لحاظ کیفی و توان رقابت پذیری و مشتری محوری در سطح پایین قراردارند.
ب) مجتمعهای پتروشیمی به نیازهای صنایع پایین دستی خود توجهی ندارند؛ در بسیاری از موارد صنایعی مانند صنایع لوازم خانگی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند، قطعاتی را که از مواد پلیمر خارجی ساخته شده اند، ترجیح می دهند؛ با آن که برخی از این پلیمرها در کشور تولید می شوند.
ج) مسائلی از قبیل خدمات پس از فروش، تنوع محصول، تولید سفارشی محصول، تحویل بموقع محصول و قیمت گذاری مناسب از جمله مسائلی است که در مجموعه پتروشیمی ایران توجه کافی به آنها نمی شود. بنابراین شاید یکی از مهمترین مسائل در توسعه صنعت پتروشیمی توجه به زنجیره ارزش و این باشدکه تلاشهای خود را در چه بخشی از زنجیره متمرکز کنیم. در این راستا توجه به ارتباط و تعامل صنایع جانبی، پسین و پیشین پتروشیمی ضروری به نظر می رسد.
نتیجه
صنعت پتروشیمی از صنایع مادر و اشتغالزاست که به عنوان تغذیه کننده دیگر بخشهای صنعت می تواند به عنوان موتور حرکت اقتصاد کشورهای در حال توسعه نقش اساسی ایفا کند.
به نظر می رسد برای دستیابی به درصد رشد بالا و دست یافتن به ارزش افزوده بیشتر در این بخش لازم است نسبت به سرمایه گذاری، توسعه و تکمیل زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی و خوشه های مشتق شده از محصولات بالادستی از جمله خوشه های متانول و اتیلن و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر اقدام شود. البته در این خصوص کارهایی انجام شده ولی با توجه به ظرفیتها و پتانسیلهای صنعت نفت و گاز ایران کافی به نظر نمی رسد.
منابع:
شرکت ملی صنایع پتروشیمی
کتاب انقلاب، نفت، توسعه
ترازنامه هیدرو کربوری وزارت نفت
ترازنامه انرژی وزارت نیرو
بریتیش پترولیوم
کتاب برنامه های راهبردی صنایع شیمیایی؛ وزارت صنعت، معدن و تجارت
گزارش بررسی صنعت پتروشیمی/ شرکت سرمایه گذاری بوعلی
