امروزه نقش صنعت نفت در اقتصاد کشور بر هیچ فردی پوشیده نیست، صنعتی که می‌تواند نه تنها باعث رونق کسب و کار شود، بلکه حتی می‌تواند کلید خروج اقتصاد از رکود غیر تورمی باشد، این بخشی از سخنان “جعفر توفیقی”، دبیر ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ، در مورد صنعت نفت و گاز کشور است.
مشروح گفتگوی تفصیلی شانا را با دبیر ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ در پی می‌خوانید:
در شرایط کنونی وضعیت صنعت نفت کشور را چگونه توصیف می‌کنید؟
صنعت نفت قدیمی‌ترین صنعت کشور است و به معنای وسیع کلمه پایه‌گذار توسعه صنعتی کشور است، چراکه این صنعت از ابتدای فعالیت خود، نقش اساسی و کلیدی در اقتصاد ایران داشته و البته این نقش کماکان تداوم دارد.
صنعت نفت چه نقشی در توسعه اقتصادی ایران دارد و چگونه می‌تواند اقتصاد کشور را از رکود خارج کند؟
صنعت نفت نقش درجه اول در اقتصاد کشور دارد و می‌تواند باعث رونق کسب و کار و همچنین خروج از رکود اقتصادی شود، به شرط آنکه به توانمندیها و فناوری روز دنیا مجهز شود.
بحث پرهیز از خام فروشی نفت بارها توسط مقامات ارشد کشور عنوان شده است، بنابراین ما باید از خام فروشی پرهیز کرده و به سمت توسعه صنعت بویژه صنعت پایین دستی و ایجاد ارزش افزوده هرچه بیشتر، حرکت کنیم، چراکه با اینکار در واقع حداقل ارزش افزوده اقتصادی را از نفت کسب می‌کنیم.
در شرایط کنونی کشورهایی را مشاهده می‌کنیم که از ذخایر انرژی از جمله نفت بی‌بهره‌اند و از نفت ما استفاده می‌کنند، اما بدلیل برخورداری از فناوریهای صنعتی حتی از بسیاری از کشورهای دارای ذخایر عظیم نفت و گاز هم پیشرفته‌تر هستند، بنابراین صنعت نفت می‌تواند با توسعه فناوری و فعال کردن زنجیره ارزش افزوده، رونق بسیار زیادی در بازار کسب و کار و بخش خصوصی ایجاد کند و حتی می‌تواند پیشران توسعه فناوری در سایر حوزه‌ها باشد.
این صنعت از چنان گستردگی برخوردار است که اگر تحرک اقتصادی و فناوری داخلی خود را فعال کند، قطعا می‌تواند سایر بخشهای مهم اقتصادی را هم به حرکت درآورد.
اولویتها در سیاستگذاری ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ چگونه تعیین می‌شود؟
معتقدم صنعت نفت ما از ضعف فناوری رنج می‌برد و باید یک اراده و باور ملی در این زمینه شکل بگیرد، چراکه در شرایط کنونی ما نمی‌توانیم در آینده، صنعت نفت را همانند مدل ١٠٠ سال گذشته اداره کنیم.
برداشت از مخازن مشترک نفتی و ایجاد ارزش افزوده از جمله بحثهای بسیار استراتژیک در این صنعت هستند. بنابراین باید حرکتی در وزارت نفت آغاز و برنامه‌ای برای توسعه فناوری تدوین شود. البته ستاد تازه تاسیس ما نیز اعلام آمادگی کرده تا با وزارت نفت در زمینه تدوین این برنامه همکاری و مشارکت داشته باشد تا برنامه توسعه فناوری در صنعت نفت اجرایی و عملیاتی شود. این موضوع باعث می‌شود بتوانیم بتدریج از وابستگی صنعت نفت به فناوریهای خارج از کشور رها شده و به سمت برخورداری از شرکتهای پیمانکاری با قدرت بالا حرکت کنیم و بتوانیم در بازار فناوری دنیا حرفهایی برای گفتن داشته باشیم.
اولویت‌گذاری در ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و ذغال سنگ با تشخیص وزارت نفت صورت گرفته است، با توجه به برنامه‌هایی که وزارت نفت برای توسعه صنعت نفت و گاز دارد آنها تعیین می‌کنند که چه حوزه‌هایی در اولویت قرار دارد، البته ما نیز اولویتهای وزارت نفت را مدنظر قرار خواهیم داد.
ارتباط این ستاد با دانشگاهها و مراکز پژوهشی و شرکتهای دانش بنیان تا چه میزان است؟
در یک برنامه جامع برای توسعه فناوری، تمام بازیگران باید شناسایی شوند و در تحقق فناوری نقش ایفا کنند، ما وقتی زنجیره “ایده تا بازار” را تحلیل می‌کنیم مشاهده می‌کنیم که دانشگاهها و مراکز پژوهشی نقش کلیدی دارند، برنامه‌های توسعه فناوری زمانی موفق هستند که بتوانند مبتنی بر دانش، بویژه دانش بنیادی باشند.
ما از ظرفیت دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی استفاده می‌کنیم. در واقع در زنجیره توسعه فناوری از ایده گرفته تا توانمندی فناوری با تمامی بازیگران در ارتباط خواهیم بود.
با توجه به نقش شرکتهای دانش بنیان در اقتصاد مقاومتی و جلوگیری از وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی، برنامه‌های معاونت فناوری ریاست جمهوری و ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ چیست؟
اساسا همانطوری که در سیاستهای اقتصاد مقاومتی هم ابلاغ شده شرکتهای دانش بنیان مهمترین بازیگر اقتصاد دانش بنیان هستند. تجربه دنیا نیز این مهم را نشان می‌دهد، بنابراین مهمترین استراتژی ستاد توسعه فناوری و نوآوری نفت، گاز و زغال سنگ بحث شرکتهای دانش بنیان است، بویژه آنکه قانون حمایت از شرکتهای دانش بنیان هم که مصوب سال ١٣٨٩ در مجلس شورای اسلامی است به این شرکتها و صندوق نوآوری و شکوفایی اختصاص دارد.
به نظر من، تنها تاسیس شرکتهای دانش بنیان کفایت نمی‌کند، بلکه باید از شکل‌گیری شرکتهای دانش بنیان در حوزه‌های اولویت دار و راهبردی حمایت کنیم و محیط کسب و کار را برایشان تسهیل کنیم، بویژه کمک کنیم تا این شرکتها ارتباطات بین‌المللی داشته باشند، بنابراین اولویت اول ما حمایت از تاسیس شرکتهای دانش بنیان و برطرف کردن موانع و چالشهای چنین شرکتهایی است.
نام زغال سنگ ذهن هر فردی را به ایام و سالهای دور می کشاند، سالهایی که از این منبع انرژی برای حرکت لوکوموتیوهای قدیمی استفاده می‌شد، در حال حاضر از این صنعت چه استفاده‌هایی صورت می‌گیرد؟
زغال سنگ امروز یکی از منابع مهم انرژی در دنیا محسوب می‌شود و حتی کشورهایی هستند که نفت و گاز ندارند، اما سرشار از منابع غنی ذغال سنگ هستند، همانند کشور آلمان که زمانی صنعتش را براساس ذغال سنگ توسعه داد. کشور ما نیز سرشار منابع و ذخایر ذغال سنگ است، اما همانند نفت و گاز از ذغال سنگ نیز استفاده حداقلی داریم. این منبع انرژی نیز می‌تواند منشاء ارزش افزوده باشد و صنایع پیچیده‌ای را شکل دهد، بنابراین صنعت ذغال سنگ نیز می‌تواند یک زنجیره از صنایع با ارزش افزوده را داشته باشد، چراکه می‌دانیم کشورهایی همچون آفریقای جنوبی از ذغال سنگ بنزین تولید می‌کردند که به مراتب پاکتر از بنزینی بود که از طریق ذخایر نفتی تولید می‌شد. در کل، کشور ما استعداد بهره‌برداری از معادن ذغال سنگ را دارد و بخاطر وابستگی این صنعت به مباحث انرژی این موضوع به ستاد ما واگذار شده تا در آن حوزه نقش ایفا کند.
تاکنون چه اقدامهایی در زمینه ساخت ١٠ قلم کالای استراتژیک صنعت نفت که قرار است توسط شرکتهای دانش بنیان انجام شود، صورت گرفته است؟
وزارت نفت ١٠ محور را مشخص و بعنوان اولویت اعلام کرده که شرکتهایی که سازنده تجهیزات باشند حمایت خواهند شد. البته این ١٠ محور، محورهایی کلی هستند و هر محور زیرمحورهای وسیعی دارد که دامنه وسیعی از تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت و گاز را تحت پوشش قرار می‌دهد، ما هم این سند وزارت نفت را مبنای کاری خودمان قرار دادیم و حمایتمان از شرکتهای دانش بنیان براساس همین اولویتهاست. البته در این زمینه به اطلاع رسانی نیاز داریم، از این رو به شرکتها اعلام می‌کنیم که وزارت نفت این ١٠ محور را اولویت خود قرار داده و طبیعتا ما هم از شرکتهایی که در این محورها به تولید تجهیزات یا توسعه دانش فنی اقدام می‌کنند با اولویت حمایت خواهیم کرد.
معیارهای شما در انتخاب شرکتهای دانش بنیان شامل چه مواردی می‌شود و تسهیلات صورت گرفته به این شرکتها تا چه میزان خواهد بود؟
مخاطبین اصلی ما شرکتهای دانش بنیان هستند، در معاونت علمی و فناوری مرجع برای تشخیص شرکتهای دانش بنیان مشخص و تعیین شده است که شرکتی که دانش بنیان نیست چه مراحلی را باید طی کند تا دانش بنیان شود، شرکتهای دانش بنیان در حوزه نفت و گاز نیز درخواستهایشان را عرضه می‌کنند که البته بیشتر درخواستها معمولا تسهیلات بانکی و یا معرفی و استفاده از تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی و یا بعضا درخواست استفاده از اعتبارات برای هزینه‌های تحقیق و توسعه است.
در حال حاضر صدها شرکت سازنده تجهیزات نفتی در داخل کشور حضور دارند و از توانایی فناوری خوبی نیز برخوردارند و ما نیز هرجا احساس کنیم که صنعت نفت نیاز به تجهیزات این شرکتها دارد از آنها حمایت خواهیم کرد.
چندی پیش ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت با شرکتهای سازنده تجهیزات نفت تفاهم نامه‌ای را امضا کرد. در خصوص کلیات این تفاهم نامه توضیحاتی ارائه دهید؟
باوجود عقب ماندگی که در توسعه فناوری صنعت نفت داریم، اما از ظرفیتهای خوبی نیز برخورداریم. هم نیروی انسانی کارآزموده، هم شرکتهای سازنده و هم انجمنهای صنفی قوی در این حوزه وجود دارد که ستاد ما بنا دارد این ظرفیتها را شناسایی و از توانمندیهای آنها استفاده کند. بنا نداریم یک نظام بروکراتیک حجیم دست و پا گیر درست کنیم. در این مرحله انجمنهایی مانند انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت که حدود ۶٠٠ شرکت عضو این انجمن هستند شناسایی شده‌اند که توانایی ساخت انواع تجهیزات صنعت نفت و دانش فنی ساخت این تجهیزات را دارند. ما با سرعت با آنها ارتباط برقرار کردیم و تفاهم‌نامه نیز امضا شد و کارگروهی مشترک با انجمن سازندگان تجهیزات نفتی تشکیل داده‌ایم تا کارها به سرعت عملیاتی شود.
یکی از فعالیتهای ما این است که موانع و مشکلات مالی، قانونی و مقرراتی شرکتهای سازنده تجهیزات صنعت نفت کشور را برطرف کنیم تا آنها بتوانند هرچه بیشتر در بازار صنعت نفت ایران حضور چشمگیری داشته باشند.
متوجه شده‌ایم که برخی از شرکتهای دانش بنیان صنعت نفت به دانش فنی لازم دست پیدا کرده‌اند و حتی تجهیزات لازم را هم می‌سازند، اما در ورود به بازار داخلی با موانعی روبرو هستند و در ریسک پذیری، هزینه‌های خرید، اعتبار و ارزیابی فناوری مشکلاتی دارند که البته ما نیز در حال شناسایی و رفع این چالشها هستیم.
با همکاری انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت می‌توانیم محیط کسب و کار را رونق داده و اولویتهای صنعت نفت را تشخیص دهیم و ارزیابی دقیقی از فناوری این صنعت ارائه دهیم، بنابراین محورهای متعددی برای همکاری ستاد ما با انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت وجود دارد.
چندی پیش رهبر معظم انقلاب سیاستهای کلی علم و فناوری کشور را ابلاغ فرمودند، این سیاستها می‌تواند باعث پیشرفت علم و فناوری در کشور باشد، نظر شما در مورد سیاستهای ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب چیست؟
در داخل سیاستهای ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص علم و فناوری، حمایت از تحقیقات بنیادی و همچنین حمایت از توسعه فناوری وجود دارد، در مقطعی سیاستهای علمی کشور عمدتا معطوف به توسعه علمی بود و ما کمبودهایی در زمینه زنجیره تجاری سازی علم و توسعه فناوری و همچنین مباحث مربوط به کارآفرینی احساس می‌کردیم، خوشبختانه در سیاستهای ابلاغی علم و فناوری، یکپارچگی دانش وجود دارد و سعی شده از تمام زنجیره تولید علم تا تجاری سازی علم در این سیاستها دیده شود، هم بحث تحقیقات بنیادی دانشگاهها و هم بحث شرکتهای دانش بنیان برای تجاری کردن علم در سیاستهای ابلاغی از سوی رهبری دیده می‌شود، در واقع این سیاستها برگرفته از نظامهای نوآوری است که امروز در دنیا وجود دارد.
سیاستهای ابلاغی علم و فناوری کمک خواهند کرد تا دانشگاهها با صنعت و بازار ارتباط تنگاتنگی داشته باشند تا از این طریق بتوانیم خلاءهایی که از قبل در این حوزه داشته‌ایم برطرف شود.
یکسال از عمر دولت تدبیر و امید گذشت، عملکرد دولت بویژه در حوزه صنعت نفت را در یکسال اخیر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بسیار خوشبین هستیم که صنعت نفت با توجه به نقش، جایگاه و اهمیتی که در اقتصاد، علم و فناوری کشور دارد بتواند فصل جدیدی از سیاستگذاری و برنامه‌ریزی خود را شروع کند. البته نشانه‌های ایجاد این فصل جدید دیده می‌شود، طبیعتا مدیران وزارت نفت از جمله مدیران باتجربه و قوی بخصوص در حوزه صنعت نفت و گاز هستند و با تجربه‌ای که از وزیر نفت سراغ دارم می‌توانم عنوان کنم که در این دوره جدید، عزم جدی برای توسعه فناوری صنعت نفت ایجاد شده است.
ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ همکاری بسیار خوبی با وزارت نفت دارد. باید برنامه‌ای تحت عنوان برنامه “توسعه فناوری در صنعت نفت” طراحی و تدوین شود. با وزارت نفت جلسات مشترکی داریم، چندی پیش وزیر نفت مقرر کرد تا شرکتهای پیمانکاری داخلی تقویت شوند که بتوانند پروژه‌های بزرگ صنعتی را اجرا و از دل این پروژه‌های صنعتی نسبت به ظرفیت‌سازی فناوری و انتقال آن اهتمام ورزند. بنابراین بسیار خوشبین هستم که در این دوره هم صنعت نفت و گاز ما رونق پیدا کند و هم از نظر تولید، دسترسی به فناوری و افزایش کارآیی، بهره‌وری و ارزش افزوده به موفقیتهای چشمگیری دست یابد.
برای شناسایی نخبگان و جذب و حفظ سرمایه‌های انسانی و پرورش استعدادهای نسل جوان چه کارهایی انجام داده‌اید؟
برای جذب استعدادهای درخشان و شناسایی آنها بنیادی به نام بنیاد ملی نخبگان وجود دارد، اخیرا هم با ستادهای توسعه فناوری همکاریهایی در این زمینه ایجاد شده است، آنچه ستاد ما در این ارتباط به نخبگان کمک خواهد کرد از طریق شرکتهای دانش بنیان است، یعنی اگر شرایطی ایجاد شود که محیط کسب و کار رونق پیدا کند و شرکتهای دانش بنیان وسعت کمی و کیفی داشته باشند نخبگان نیز سریعتر جذب خواهند شد، ما باید از نخبگان خودمان بیشتر برای کارآفرینی و ایجاد کسب و کار و در واقع ایجاد ارزش افزوده اقتصادی استفاده کنیم، مشکل ما این است که نخبگان را تربیت و شناسایی می‌کنیم ولی برایشان فضای کار نداریم، به نظر من مهمترین عاملی که می‌تواند به نخبگان کمک کند و آنها را در فرایند توسعه کشور مشارکت دهد شرکتهای بخش خصوصی و دانش بنیان هستند، ما دیگر نمی‌توانیم در بخش دولتی جذبی داشته باشیم، ستاد ما می‌تواند از نخبگان و کارآفرینانی که درصدد تاسیس شرکت هستند حمایت کند، اگر این شرکتها تاسیس شوند اشتغال، کارآفرینی و ارزش افزوده خلق خواهد شد.
یکی از اقدامهای دولت و وزارت نفت حذف سوخت تولیدی پتروشیمی‌ها از چرخه سوخت کشور بود با این اقدام هوای کلانشهرها بویژه تهران از نظر آلودگی بهبود یافت، نظر شما در مورد این اقدام دولت چیست؟
در حال حاضر به دلیل جدی بودن بحث آلودگی هوا در کلانشهرها بویژه تهران، موضوع استانداردسازیهای زیست محیطی نیز روز به روز جدی تر شده است، یکی از دلایل آلودگی هوا سوخت و بنزین است، بنابراین هرچقدر بتوانیم سوخت پاکتری عرضه کنیم به رفع آلودگی هوا کمک کرده‌ایم، سوخت تولیدی پتروشیمی نیز به دلیل بالا بودن میزان آروماتیکها، خارج از استانداردهای زیست محیطی است که البته مسئولین ذیربط نیز به این موضوع اشاره کردند که سوخت تولیدی پتروشیمی‌ها نمی‌تواند به عنوان سوخت خودروها مصرف شود، طبیعتا اگر بخواهیم از این نوع سوخت استفاده کنیم باید فعالیتهای تکمیلی روی آن صورت گیرد و میزان آروماتیک و آلاینده‌های آن کاهش یابد تا بتوانیم از آن به عنوان سوخت پاک استفاده کنیم، البته این موضوع یکی از دلایل آلودگی هواست و عوامل متعددی در آلودگی هوا نقش دارند.
برای ارتقاء جایگاه ایران در عرصه علم و فناوری تاکنون چه اقداماتی انجام شده است؟
در سالهای گذشته پیشرفتهای خوبی داشتیم و رتبه علمی کشور نیز همیشه در حال افزایش بوده است، مشکل ما در تبدیل علم به فناوری و نوآوری است، اگر خواهان رسیدن به رتبه‌های برتر علمی هستیم باید به تجاری سازی علم و دانش نیز بها دهیم.
طی جلساتی که با انجمن سازندگان صنعت نفت و البته وزارت نفت داشتید مهمترین مشکلات سازندگان تجهیزات صنعت نفت را در چه می‌بینید؟
در تجربه چند ماهه که در ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و زغال سنگ کسب کرده‌ایم متوجه شده‌ایم که یکی از موانع شرکتهای سازنده تجهیزات صنعت نفت ورود به بازار صنعت نفت است، این امر دلایل متفاوتی دارد، شاید مهمترین دلیل، دلیل فرهنگی باشد که صنعت ما در یکصد سال اخیر به آن عادت کرده و تمام ساز و کارهایی که در این صنعت در ١٠٠ سال اخیر شکل گرفته اعم از ساز و کارهای سخت و نرم، هموارسازی حضور شرکتهای خارجی در داخل بوده و اساسا به دلیل فقدان شرکتهای داخلی و ضعف در توانمندی فناوری، این مسیر هموار نشده، یعنی در حال حاضر مسیر شرکتهای خارجی در صنعت نفت ما هموارتر از مسیر حضور شرکتهای داخلی است.
یکی از دلایل این موضوع فرهنگی است، این سیستم با همین عادت بزرگ شده، بنابراین اینگونه عادتها باید تغییر کند، یکی بحث اعتماد است، یعنی صنعت داخل باید به ساخت تجهیزات صنعت نفت داخلی اعتماد کند، دومین موضوع استاندارد است، شرکتهای داخلی باید به موضوع استاندارد بیشتر اهمیت دهند، ریسک‌پذیری، ضمانت و تضمین دیگر مواردی هستند که صنعت داخل بویژه صنعت نفت به آن نیازمند است. ستاد ما تمام این موارد را مدنظر قرار می‌دهد و در این موارد به وزارت نفت کمک می‌کنیم تا مسیر توسعه هموار شود تا شرکتهای داخلی هم بتوانند بتدریج وارد بازار شوند، البته این موضوع را نیز باید پذیرفت که حل مشکلات زمان‌بر است و باید موانع را شناخت و برای حل آن برنامه‌ریزی مناسبی انجام داد، بخاطر اینکه در ١٠٠ سال گذشته همه چیز برای اتکاء به خارج مهیا شده است. برگرداندن این عقیده به زمان نیاز دارد تا بتوانیم بر مشکلات غلبه کنیم و سهم فراوانی از صنعت نفت را به دست شرکتهای داخلی بسپاریم. البته این را هم بگویم که هیچ وقت نمی‌توان ارتباط با شرکتهای خارجی را حذف کرد، چراکه به دلیل انتقال فناوری و دانش، همکاری و ارتباط با دیگر کشورها لازم است.
آیا این ستاد از مشورتهای کشورهای دیگر در استفاده از تجربه‌های آنها در حمایت از شرکتهای دانش بنیان استفاده می‌کند؟
این موضوع یکی از برنامه‌های ستاد توسعه فناوری و نوآوری صنعت نفت، گاز و ذغال سنگ است، اما به دلیل تازه تاسیس بودن این ستاد هنوز گامهای عملیاتی را در این زمینه برداشته نشده است. ولی یکی از محورهای کاری ستاد، تسهیل انتقال فناوری از خارج به داخل است، در حال حاضر شرکتهای صاحب نام خارجی زیادی در حوزه نفت و گاز وجود دارند که دهها سال سابقه دارند و ما از طریق همکاری با آنها می‌توانیم نسبت به انتقال فناوری اقدام کنیم. در یکصد سال گذشته ارتباط ما با خارج انتقال فناوری نبوده، بنابراین باید فصل جدیدی از روابط با دیگر کشورها ایجاد کنیم تا بتوانیم فناوریهای نو را به داخل کشور منتقل کنیم.
گفتگو: سید مجتبی جلالی پروین
