بدیهی است که فعالیت های انسان در راستای توسعه به هر طریقی که باشد اثرات مختلفی بر محیط زیست خواهد داشت؛ به همین دلیل نمی توان این فعالیت ها را محدود کرد، بلکه باید متناسب با نیازهای حال و آینده هرچه بیشتر در توسعه و تکامل آن تلاش کرد.
دستیابی به توسعه پایدار و افزایش بهره وری در کشور مستلزم تامین محیط کار سالم، ایمن و حفاظت از محیط زیست با بهره برداری بهینه از منابع است.
لازمه دستیابی به این امر، پیشگیری از بروز تمام صدمه ها و وقایع در زمینه های بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) است.
نظر به تعامل موجود بین این سه مقوله و اثری که ارتقای هر بخش روی سایر بخش ها می گذارد، ملاحظه همزمان این سه بخش تحت مدیریت واحد امکان برقراری تعادل فنی- اقتصادی و بهینه سازی همزمان هر سه بخش را فراهم می آورد.
در این مقاله ضرورت ارزیابی زیست محیطی پروژه های ذخیره سازی بویژه ذخیره سازی زیرزمینی مورد بررسی قرار گرفته، همچنین سابقه تحقیقات مرتبط با HSE در امر ذخیره سازی زیرزمینی مواد هیدروکربنی در جهان بیان شده است.
در ادامه خلاصه ای از تاریخچه حوادث و سوانح مخازن زیرزمینی هیدروکربنی در دنیا ذکر شده و در پایان خلاصه علل حوادث یا HSE در مخازن هیدروکربوری شرح داده شده است.
با بکارگیری سیستم مدیریت HSE در فعالیت ها می توان از بسیاری از حوادث، آسیب ها و فاجعه های زیست محیطی پیشگیری و یا اثر آنها را کاهش داد.
ملاحظه همزمان موضوع های بهداشت، ایمنی و محیط زیست علاوه بر حذف فعالیت های موازی بدلیل ایجاد تعادل فنی و اقتصادی سبب سهولت در افزایش بهره وری و توسعه پایدار نیز می شود.
محیط زیست قسمتی از جو و مجموعه بسیار عظیم و در هم پیچیده از عوامل گوناگونی نظیر آب، هوا، خاک، انرژی و بیولوژی است که بر اثر یک روند و تکامل تدریجی موجودات زنده و اجزای سازنده سطح زمین در محدوده معین و زمان مورد نظر بوجود آمده است.
هر ناحیه ای از طبیعت که در آن بین موجودات زنده و اجسام غیر زنده واکنش های متقابل صورت می گیرد، یک اکوسیستم نام دارد.
بنابراین انسان برای ادامه حیات به تمام اکوسیستم های اطراف خود وابستگی دارد و هر عملی که انجام می دهد، نتیجه آن متوجه خود او نیز می شود.
تلاش انسان برای دسترسی به منابع طبیعی و مواد معدنی و فرآوری آنها، همواره یکی از عواملی بوده که محیط زیست را متاثر کرده است.
بدیهی است که فعالیت های انسان بمنظور توسعه به هر طریق که باشد، اثرات مختلفی بر محیط زیست خواهد داشت، لذا نمی توان این فعالیت ها را محدود کرد بلکه بر عکس باید متناسب با نیازهای حال و آینده هرچه بیشتر در توسعه و تکامل آن تلاش کرد.
از آنجاکه محیط زیست و توسعه 2 موضوع جدایی ناپذیر هستند، ضروری است با دستیابی و بکارگیری ابزارهای مدیریت محیط زیست در تمام برنامه های توسعه ای، ترتیبی اتخاذ شود تا حداقل خسارت به منابع و محیط زیست وارد آید.
البته توسعه بخودی خود با محیط زیست در تضاد نیست، بلکه رشد اقتصادی بی رویه و بهره برداری نامتناسب در نهایت بتخریب و آلودگی محیط زیست می انجامد. برای اطمینان پذیری از حفظ محیط زیست و رعایت اهداف توسعه پایدار، روش علمی و ابزار مدیریتی جدیدی بنام ارزیابی اثرات زیست محیطی از اوایل دهه 1970 ابداع شده است.
ضرورت ارزیابی زیست محیطی (EIA) در پروژه
پروژه ذخیره سازی نفت در حاشیه خلیج فارس طبق ماده چهار مصوبه شورای عالی حفاظت محیط زیست مورخ 23/1/1373، قبل از اجرا باید مورد ارزیابی زیست محیطی قرار گیرد.
یکی از راهکارهای مدیریتی که در انجام طرح های بزرگ و تاثیر گذار باید در نظر گرفت، ارزیابی اثرات زیست محیطی است.
شناسایی، پیش بینی و ارزیابی اثرات زیست محیطی یکی از راه های مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است؛ به عبارت دیگر ارزیابی اثرات زیست محیطی یکی از راه های مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است.
بعبارت دیگر ارزیابی زیست محیطی شامل اطمینان یافتن از رعایت سیاست ها و اهداف تعیین شده در برنامه و فعالیت های پروژه در راستای ضوابط، معیارها، قوانین و مقررات زیست محیطی هر کشور است.
تاریخچه حوادث و سوانح مخازن زیرزمینی هیدروکربن در دنیا
بیش از 90 سال تجربه در زمینه ذخیره سازی زیرزمینی هیدروکربن و بیش از 630 سایت ذخیره سازی از انواع گوناگون در سراسر جهان وجود دارد.
در این مقاله تعدادی از حوادث و مسائل ایمنی مربوط به مخازن ذخیره سازی در آمریکا و اروپای غربی مورد بررسی قرار گرفته است.
این موضوع دلیل بر آن نیست که تصور شود هرگز حوادثی در مکان های دیگر رخ نداده، بلکه شاید این حوادث گزارش نشده یا اینکه مورد تحقیق قرار نگرفته است.
/از نظر شد و ماهیت، این حوادث با 9 کشته، 62 زخمی و 6 هزار و 700 نفر بی خانمان همراه بوده است.
از بین حوادث اعلام شده، 15 عدد با انفجار و آتش سوزی همراه بوده و 10 مورد نیز در سایت حفره نمکی روی داده که در ادامه به 2 حادثه در آمریکا بعنوان نمونه اشاره می شود.
لوییزیانا، وست هاکبری( گنبد نمکی)
این مخزن نمکی نزدیک دریاچه چالز در قسمت جنوبی لوییزیانا قرار دارد و تاریخ شناسایی آن به سال 1902 برمیگردد.
بالاترین قسمت گنبد آن، 545 متر زیر سطح زمین واقع شده است و رسوبات نمکی، شورابه کارخانه صنایع شیمیایی محلی را فراهم می کرد تا اینکه در سال 1977 تعدادی از مغارهای موجود به وسیله سازمان انرژی آمریکا برای SPR ضبط شد.
نخستین نفت خام تحویل داده شده به SPR در 21 جولای 1977 در سایت ذخیره سازی وست هاکبری ذخیره شد و در حال حاضر 22 مخزن با ظرفیت 219 میلیون بشکه در آنجا واقع شده است.
در 21 سپتامبر 1978 حین کار روی یکی از چاه های تامینی مغار شماره6 ، تخلیه ناگهانی 72 هزار بشکه نفت صورت گرفت که باعث آتش سوزی و کشته شدن 1 نفر از کارکنان آنجا شد.
فوران نفت ادامه پیدا کرد تا اینکه فشار مخزن کاهش یافت.
گزارش DOE در مورد این سانحه حاکی از این بود که این اتفاق در حین برطرف کردن نشتی از لوله خارجی چاه و تقویت تجهیزات سرچاهی رخ داده است.
بر اساس این گزارش، در حین کار، توپک حرکت کرده و نفت درون مخزن ناگهان تخلیه شده و خروج نفت تا هنگامی که فشار به صفر رسید، ادامه یافته است.
گزارش ها نشان داد که هرگونه فعالیت آنی در این نوع موارد باید هنگامی انجام شود که فشار مخزن کم بوده و فشار سرچاه برابر با صفر باشد. این حادثه نشان داد بالاترین خطر ممکن در تجهیزات ذخیره سازی بعلت فعالیت های خاص و نه در شرایط نرمال اتفاق می افتد.
لوییزیانا، ویکز آیلند( معدن متروک)
معدن نمل ویکز آیلند در گنبد نمکی در 30 کیلومتری جنوب شرقی جزیره جفرسون در عمق 150-220 متری زیر سطح دریا قرار دارد و بشیوه اتاق و پایه به وسیله شرکت نمک مورتن استخراج شده است، در دهه 70 به وسیله SPR خریداری شد و گنجایش آن به 72.5 میلیون بشکه نفت خام رسید.
در 1991 گودالی در لبه معدن نمک به عرض 10 متر و طول 10 متر شکل گرفته و گودال کوچکتری نیز در اوایل سال 1995 کشف شد.
این گودال ها نتیجه یک سری عوامل زمین شناسی، هیدرولوژی و معدنی بود بویژه هندسه معدن و نوع استخراج آن سبب ایجاد تنش هایی پیرامون معدن شد که به توسعه ترک ها در لایه های بالایی انجامید.
ترک ها اجازه دادند شورابه تحت اشباع به سمت پایین نفوذ کند تا اینکه به محل مخزن رسیده و سبب حل شدن قسمت فوقانی نمک و در پی آن ایجاد فضای خالی گردد و این فروشویی سرانجام به فروریختن لایه های فوقانی انجامید.
تحقیقات معلوم کرد تراوش آب زیرزمینی درون معدن در سال 1978 وجود داشته که در آن وقت از طریق تزریق دوغاب سیمان، جریان در نزدیک گودال متوقف شد و سایت نیز پس از رها شدن 1.47 میلیون بشکه نفت خام در سال 1997 تعطیل شد.
خلاصه علل حوادث مرتبط با HSE در مخازن هیدروکربوری
دلایل مربوط به حوادث و مخاطرات مرتبط با HSE را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
• مشکلات مربوط به چاه
• مکانیزم های بروز نقص مربوط به شرایط زمین شناسی در حفره های نمکی
• خروج هیدروکربن از حفره های نمکی
• خروج هیدروکربن از مخازن متخلخل ( میدان های نفت و گاز تخلیه شده)
• خروج هیدروکربن از مخازن متخلخل ( آکیوفر)
نتیجه گیری
با بکارگیری سیستم مدیریت HSE در فعالیت ها می توان از بسیاری حوادث، آسیب ها و فاجعه های زیست محیطی پیشگیری و یا اثر آنها را کاهش داد.
در چنین سیستمی فعالیت ها هدفمند شده، مدیریت ارشد و کارکنان متعهد شده، صلاحیت ها، نقش ها و وظایف تعریف شده و منابع مورد نیاز تامین می شود.
در ادامه، تمام مدیران و کارکنان در تمام سطوح، آموزش های لازم را دیده، حوادث و آسیب ها گزارش شده و مستند سازی و اطلاع رسانی در تمام جنبه ها وجود دارد.
هدف نهایی در سیستم مدیریت HSE محافظت از افراد، جامعه، اموال و محیط زیست است و ملاحظه همزمان موضوع های بهداشت، ایمنی و محیط زیست علاوه بر حذف فعالیت های موازی، به دلیل ایجاد تعادل فنی و اقتصادی، سبب سهولت در افزایش بهره وری و توسعه پایدار می شود.
پیشگیری از بروز صدمات و حوادث بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی در راستای توسعه پایدار و افزایش بهره وری با در نظر گرفتن سلامت و ایمنی کارکنان، مشتریان، پیمانکاران و دیگر افراد مستلزم وجود ساختار سیستم مدیریت HSE است.
مهدی مهرابی
منابع
دبیرخانه طرح کلان ملی ذخیره سازی زیرزمینی نفت و گاز
مقدمه ای بر ارزیابی زیست محیطی، سازمان حفاظت محیط زیست 1375
مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست ایران( جلد اول) سازمان حفاظت محیط زیست 1379
