هنوز مشخص نیست چه زمانی فشار حداکثری آمریکا علیه ایران که در دولت دونالد ترامپ اجرا شد و هدفش صفر کردن صادرات نفت و حذف ایران از تجارت نفت بود برداشته می‌شود، اما براساس تحلیل‌های کارشناسان، رئیس‌جمهوری جدید آمریکا، جو بایدن تمایلی به ادامه راهی که دونالد ترامپ علیه ایران در پیش گرفته بود، ندارد. در دو سال گذشته ایران شدیدترین تحریم‌های نفتی را در چهل‌ویک سالی که از انقلاب ۱۳۵۷ می‌گذرد تجربه کرده است. فشار تحریم‌ها این بار به‌قدری سنگین بود که همه پیش‌بینی‌ها حاکی از شکست ایران در این جنگ نابرابر اقتصادی بود، اما در همین مدت نه‌تنها صادرات نفت ایران صفر نشد، بلکه ایران توانست فرآورده‌های نفتی خود را در شرایطی که دنیا به دلیل شیوع کرونا در رکود شدیدی به‌سر می‌برد، صادر کند. بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران در دو سال گذشته بارها گفت که به محض لغو تحریم‌ها ایران دوباره به بازار برمی‌گردد و سهم خود را پس می‌گیرد. وی حتی گفت برای گرفتن سهممان هیچ ابایی از کشورهایی که بازار ایران را گرفتند، نداریم.
ایران در شرایطی می‌خواهد با قدرت به بازار نفت برگردد که از کاهش تولید توافق اوپک پلاس معاف است. زنگنه در دولت اول حسن روحانی، پس از امضای برجام، کشورهای عضو اوپک را متقاعد کرد که ایران به دلیل اینکه تحریم بود باید از کاهش تولید معاف شود، در دور بعدی کاهش تولید اوپک هم از آنجا که ترامپ فروش نفت ایران را تحریم کرد، زنگنه باز هم به اعضا اعلام کرد که ایران از هرگونه کاهش تولید باید معاف باشد، اگرچه این خواسته او با مخالفت تعدادی از اعضا روبه‌رو شد، اما سرانجام اعضای اوپک و متحدان غیراوپکی آن پذیرفتند که ایران از کاهش تولید به‌منظور حفظ ثبات قیمت‌ها معاف شود.
شوک قیمتی ناشی از شیوع کرونا در سال ۲۰۲۰
سال ۲۰۲۰ سال خوبی برای اقتصاد جهانی و بازار نفت به دلیل شیوع همه‌گیر ویروس کرونا نبود. در این سال تقاضای جهانی نفت بر اساس بررسی سه منبع آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، اداره اطلاعات انرژی آمریکا (EIA) و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) به‌صورت میانگین روزانه بیش از ۹ میلیون بشکه کاهش یافت و قیمت نفت شاخص WTI در آوریل منفی شد. اوپک و متحدان غیراوپکی آن (اوپک پلاس) اما با تصمیم تاریخی در آوریل ۲۰۲۰ جلو کاهش قیمت را گرفتند. در ۱۲ آوریل ۲۰۲۰ اوپک و متحدان غیراوپکی آن متعهد شدند تولید روزانه خود را از یکم ماه مه به‌مدت دو ماه (مه و ژوئن) ۹ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه در روز کاهش دهند. پس از پایان دو ماه به‌مدت ۶ ماه از یکم ژوئیه تا ۳۱ دسامبر سال ۲۰۲۰ روزانه ۷ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه کاهش عرضه داشته باشند و در بازه زمانی یکم ژانویه ۲۰۲۱ تا ۳۰ آوریل ۲۰۲۲ به‌مدت ۱۶ ماه نیز روزانه ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه تولید خود را کاهش دهند. این تصمیم سبب تقویت قیمت‌ها شد.
اوپک پلاس همچنین در آخرین نشست سال ۲۰۲۰ خود ضمن ارائه مجوز افزایش تولید محدود برای روسیه و قزاقستان در ماه‌های فوریه و مارس ۲۰۲۱ بر سر رقم کاهش تولید روزانه ۷ میلیون و ۱۲۵ هزار بشکه‌ای برای ماه فوریه و ۷ میلیون و ۵۰ هزار بشکه‌ای برای ماه مارس توافق نظر رسیدند. بر اساس این توافق قرار شد روسیه و قزاقستان در فوریه و مارس روزانه ٧۵ هزار بشکه به تولید خود بیفزایند، به آن معنا که مجموع افزایش تولید روزانه دو کشور در ماه‌های یادشده ۱۵۰ هزار بشکه خواهد بود، دیگر کشورها هم افزایش تولید را متوقف می‌کنند. سهم روسیه از این مقدار افزایش در دو ماه فوریه و مارس امسال روزانه ۶۵ هزار بشکه و قزاقستان ۱۰ هزار بشکه تعیین شد.
برای نفت ایران جا هست
در چنین شرایطی ایران خود را آماده ورود به بازار جهانی نفت می‌کند، اما پرسش اصلی این است که واکنش بازار به ورود ایران چیست؟ ایمان ناصری، مدیرعامل بخش خاورمیانه شرکت بین‌المللی FGE می‌گوید: کافی است نگاهی به روند عرضه و تقاضای نفت داشته باشیم. تحلیل‌ها و داده‌های آماری به ما می‌گویند نیاز بازار برای افزایش سطح تولید اوپک پلاس در سال ۲۰۲۱ میلادی و به‌ویژه در نیمه دوم این سال بالاتر از میزانی است که ایران می‌خواهد نفت وارد بازار کند، بنابراین به‌طور حتم برای نفت ایران جا هست، ورای آنچه در اوپک پلاس برای تعادل بازار پیش‌بینی کرده‌اند.
ناصری می‌گوید: اگر اوپک و اوپک پلاس قصد داشته باشند در درازمدت به‌عنوان نیروی موازنه‌کننده در بازار عمل کنند باید تولیدشان را مدت‌ها از سقف ظرفیت تولیدشان برای مدتی طولانی کاهش دهند تا قیمت‌ها در محدوده ۴۵ دلار تثبیت شود.
مدیرعامل بخش خاورمیانه شرکت بین‌المللی FGE ادامه می‌دهد: هم‌اکنون قیمت نفت از ۵۰ دلار فراتر رفته است، اما این قیمت سبب می‌شود تا آمریکا به‌راحتی بتواند تولید شیل خود را بازیابی کند و میزان تولید نفتش را در سال ۲۰۲۱ افزایش دهد.
از این رو زمانی که گفته می‌شود تعادل باید به بازار نفت برگردد از نظر ناصری یعنی اینکه قیمت نفت باید در یک دوره حداقل دوساله بین ۳۰ تا ۳۵ دلار باقی بماند تا تولید شیل برای تولیدکننده‌های آمریکایی اقتصادی نشود.
آینده تولید شیل آمریکا با توافق پاریس
جو بایدن رئیس‌جمهوری جدید آمریکا از موافقان توافق پاریس است توافقی که کشورها را ملزم می‌کند از تولید گازهای گلخانه‌ای خود بکاهند. با این حال خروج ترامپ از این توافق این فرصت را به شرکت‌های نفتی این کشور داد تا تولید نفتشان را بالا ببرند و آمریکا صادرکننده نفت شود. در کنفرانس اقلیمی که در نیمه نخست دسامبر با ابتکار بریتانیا، سازمان ملل و فرانسه در پنجمین سالگرد توافق اقلیمی پاریس در فضای مجازی برگزار شد، اتحادیه اروپا پس از مذاکراتی فشرده میان اعضا اعلام کرد که تا سال ۲۰۳۰، ۵۵ درصد از تصاعد گازهای گلخانه‌ای خود خواهد کاست. حال باید دید آمریکا به‌عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای چه تصمیمی اتخاذ خواهد کرد؟
ناصری درباره قیمت مناسب برای نفت با توجه به تولید شیل می‌گوید: اوپک باید واقعیت بازار را ببیند، نفت ۴۵ دلاری همچنان متضمن افزایش تولید نفت شیل بوده است و جایی برای افزایش تولید کشورهای اوپک و حتی برگشت به مقدار تولیدشان در سال ۲۰۱۸ نمی‌گذارد.
صادرات ۲.۳ میلیون بشکه نفت در سال ۱۴۰۰
بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران در نشستی با اعضای کمیسیون برنامه و بودجه گفته است که ایران پیش‌بینی کرده است در سال آینده (۱۴۰۰) ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه صادرات نفتی داشته باشد. از زمانی که تحریم‌های آمریکا علیه ایران تشدید شد وزارت نفت به دلیل جلوگیری از سوءاستفاده دشمنان از اعلام آمار تولید و صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی خودداری کرده است. بیژن زنگنه اما در حاشیه آغاز عملیات حفاری فاز ۱۱ پارس جنوبی گفت: ایران برای افزایش تولید خود از کسی اجازه نمی‌گیرد و اگر ایران تحریم نباشد و منابع محدودی که برای احیای چاه‌هایی که تولیدشان به‌دلیل تحریم کم شده است تأمین شود، صادرات روزانه ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه نفت تحقق‌یافتنی است.
کارشناسان معتقدند زمان ورود ایران و میزان نفتی که قرار است وارد بازار شود بسیار مهم است. ایران گفته است ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه. ناصری می‌گوید: برای این منظور باید همه تحریم‌های نفتی و غیرنفتی ایران لغو شود، به این معنا که تنها اینکه آمریکا بگوید تحریم‌های نفتی ایران لغو می‌شود کفایت نمی‌کند، بلکه باید تحریم‌های بانکی، بیمه‌ای و کشتی‌ها نیز لغو شود. اینها همه فرآیند طولانی دارد.
وی می‌گوید: به دلیل طولانی بودن این پروسه این احتمال است که بایدن به خریداران نفتی ایران معافیت خرید نفت را تا لغو تحریم‌ها بدهد، در این صورت ایران می‌تواند بخشی از ۲ میلیون بشکه‌ای که گفته است به‌راحتی وارد بازار کرده و بازار هم می‌تواند آن را جذب کند.
ایران در دو سال گذشته با اجرای پروژه‌های متعدد نگهداشت و افزایش تولید، مانع از افت تولید نفت شده و خود را آماده کرده است تا به محض لغو تحریم‌ها دوباره به حداکثر تولید برگردد؛ از این رو دور از ذهن نیست که سال ۱۴۰۰ نفت بیشتری از ایران روانه بازار شود. در این میان ایران از اعضای اوپک انتظار همکاری دارد، چراکه در دوران تحریم‌ها ایران نتوانست نفت زیادی در بازار بفروشد و برخی از اعضای اوپک سهم ایران را گرفتند. حالا زمان آن رسیده که کشورهایی که بیشتر از سهمشان تولید کردند، از تولیدشان کم کنند. زنگنه هم گفته است که افزایش تولید حق ایران است و بازار آن هم وجود دارد.
از ناصری می‌پرسم فکر می‌کنید اوپکی‌ها با ایران همراهی کنند: ایران برای صادرات ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه‌ای خود باید به اعضای اوپک اعلام کند که چنین قصدی دارد و از چه زمانی می‌خواهد نفت خود را روانه بازار کند؛ این احتمال وجود دارد که اوپک از ایران بخواهد تولید خود را کاهش دهد، اما باید دید ایران چقدر متقاعد می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: باید به این نکته هم توجه داشته باشید که ایران ادعا خواهد کرد که مدت‌ها تحریم بوده و بیشتر از دیگران از تولید و صادرات خود کاسته است، بنابراین باید موافقت کنند که ایران به هر مقداری که می‌تواند نفت صادر کند.
اما این همه داستان نیست. آنچه از سخنان تحلیلگران آمریکایی و رئیس‌جمهوری جدید آمریکا برمی‌آید این است که بایدن و تیم او تمایل دارند مذاکراتشان را دوباره با ایران از سر گیرند برای اینکه ایران را سر میز مذاکره برگردانند هم باید تحریم‌های نفتی را لغو کنند. این نقطه آغازی قابل‌قبول برای هر دو طرف است. اینکه بخشی از فشار حداکثری روی ایران کم شود. نشانه‌های کاهش این فشار هم از چندی پیش نمایان شده است. در یک ماه اخیر چندنشست ویدئوکنفرانسی میان ایران و بعضی از کشورهای اروپایی و آسیایی با حضور سفیران دو کشور برگزار شده است.
۱۹ آذرماه، اشتفان شولتز، سفیر اتریش در ایران، در ششمین نشست کارگروه انرژی ایران و اتریش که با حضور سفیران دو کشور از طریق ویدئوکنفرانس برگزار شد، گفت که عملکرد دولت ایران با وجود تحریم‌های سختگیرانه و شیوع ویروس همه‌گیر کرونا خیره‌کننده بوده است.
عباس باقرپور اردکانی، سفیر ایران در اتریش هم گفت که تهران و وین می‌توانند از ظرفیت‌های فنی موجود در بخش انرژی ایران در چارچوبی متقابل بهره‌مند شوند.
نفت ایران همچنان مشتری دارد
زمزمه‌های تمایل دوباره خریداران پیشین نفت ایران برای خرید دوباره نفت ایران افزایش یافته است، اما آیا ایران می‌تواند به‌راحتی نفت خود را در بازار آشفته‌ای که هم جنگ گرفتن سهم بازار در آن شدت گرفته و هم وابستگی بودجه کشورها به فروش نفت افزایش یافته است بفروشد؟ ناصری می‌گوید: ایران به‌راحتی می‌تواند نفت خود را در بازارهای جهانی به فروش برساند، بسیاری از مشتری‌ها هم حاضرند بخشی از نیاز نفت خود را از ایران تأمین کنند، آنها نمی‌خواهند بازار نفتشان محدود به چند کشور باشد. هرچه تنوع بیشتر باشد آنها هم راضی‌ترند.
ایران کار دشواری برای فروش یک تا ۲ میلیون بشکه نفت در روز ندارد و با روش‌هایی که مدنظر است می‌تواند نفت خود را بفروشد. بازار هم از نظر تنوع عرضه‌کننده از این موضوع استقبال می‌کند، بی‌شک بخشی از خریداران نفت ایران چشم به برگشت ایران خواهند داشت.
عملکرد مثبت ایران در دوران تحریم‌ها
ایران دو سال بسیار سخت و طاقت‌فرسا را برای مقابله با فشار حداکثری آمریکا گذراند، حال بعد از دو سال بسیاری از تحلیلگران عملکرد وزارت نفت زنگنه را در این مدت خوب و مثبت ارزیابی می‌کنند. شاهد آنها هم صفر نشدن صادرات نفت ایران با همه فشارها و بستن همه راه‌ها برای صادرات نفت و صدور فرآورده‌های نفتی برای نخستین بار است. ناصری هم می‌گوید: عملکرد وزارت نفت در این مدت بالاتر از سطح انتظار و توقع ناظران بود. اگر بی‌طرفانه بخواهم قضاوت کنم باید بگویم اگرچه خیلی از تحلیل‌ها در آن زمان نگاه بدبینانه‌ای نسبت به ایران داشتند، اما اکنون همه شاهدیم که ایران توانست این مشکل را با موفقیت و بهتر از سطح انتظارات پشت سر بگذارد.
ناصری می‌گوید: نفت خامی که ایران صادر کرد بالاتر از همه انتظارها بود، اما از نظرم نکته درخشان در این عملکرد، فروش فرآورده‌های نفتی ایران با حداکثر میزان بوده است، آن هم به نحوی که تحریم‌ها کمترین تأثیر را در این بخش داشتند. حتی توانست در بازار آشفته و کرونازده بنزین خود را صادر کند. این موضوع سبب شد بخشی از فشار ناشی از تحریم‌های نفتی کاسته شود.
اما صادرات فرآورده‌های نفتی ایران چرا از نگاه ناصری مهم است؛ ایران در هفت سال اخیر توانست افزون بر اینکه کیفیت تولید فرآورده‌های نفتی و پالایشی خود را بهبود دهد، پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس را که بزرگترین پالایشگاه تولید میعانات گازی ایران است به بهره‌برداری برساند تا هم از واردات بنزین بی‌نیاز شده و بتواند حتی صادرکننده بنزین شود و هم اینکه میعانات گازی را که به‌واسطه افزایش تولید گاز در پارس جنوبی تولید می‌شد به‌عنوان خوراک به این پالایشگاه روانه کند. ناصری در این زمینه می‌گوید: بی‌شک اگر ایران نمی‌توانست به صادرات فرآورده‌های خود اقدام کند ناچار بود تولید پالایشگاه‌های خود را کاهش دهد و در نتیجه تولید نفتش را هم کم کند. پس از دو سال از تشدید تحریم‌های آمریکا علیه صنعت نفت ایران، نه‌تنها صادرات نفت متوقف نشد، بلکه ایران توانست عملکرد مثبتی در صادرات فرآورده‌های نفتی ثبت کند.
حمیدرضا شاکری‌راد
