مهم‌ترین موانع در میدانهای بزرگ نفتی جنوب عراق عبارتند از: نبود زیرساخت‌های لازم شامل امکانات ذخیره سازی، صادرات و دکل‌های حفاری مورد نیاز، مشکلات اداری و تدارکات و نگرانی‌های امنیتی؛ بنابراین مشکلات فراوان امنیتی و مالی عراق همراه با چالش‌های زیرساختی باعث کاهش تولید از میدانهای بزرگ نفتی این کشور می شود، ضمن اینکه مشکلات امنیتی ناشی از وجود نیروهای داعش به عنوان تهدیدی عمده، سبب کاهش میزان سرمایه گذاری در شمال عراق خواهد شد. در سال 2015 ظرفیت تولید نفت خام عراق تا سال 2020 در حدود چهار میلیون و 700 هزار بشکه در روز برآورد شده بود که این رقم در تازه‌ترین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی با 170 هزار بشکه در روز کاهش به چهار میلیون و 530 هزار بشکه در روز رسیده است، همچنین بر اساس این گزارش برای سال 2021 ظرفیت تولید نفت خام این کشور در حدود چهار میلیون و 600 هزار بشکه در روز برآورد شده است.
این برآوردها در قیاس با برآوردهای اولیه، محافظه کارانه‌تر و با تعدیل نزولی قابل توجه محاسبه شده‌اند.
در حقیقت پس از رشد قابل توجه تولید نفت خام در سال 2015، در سال 2016 افزایش و ثبات تولید عراق با چالش‌ها و مشکلاتی روبه رو خواهد بود. کاهش شدید قیمت نفت سبب شد تا دولت این کشور از پیمانکاران نفتی بخواهد بیش از 50 درصد از هزینه‌های خود بکاهند که این خود عاملی در جهت کاهش رشد تولید خواهد بود. بخش کردستان عراق نیز با این مشکل روبه‌رو است.
در واقع با وجود میدانهای بزرگ نفتی و هزینه تولید پایین در این کشور، موانع زیادی فراروی افزایش سریع تولید وجود دارد که از آنها می‌توان به موانع زیر ساختی، مالی، اقتصادی، سازمانی و امنیتی اشاره کرد. با وجود موانعی چون داعش و بحران شدید بودجه، دولت عراق تولید نفت خام خود را در سال‌های 2015 و 2016 در سطح چهار میلیون تا چهار میلیون و 350 هزار بشکه در روز حفظ کرد. با این حال کاهش شدید قیمت‌ها هر انگیزه‌ای را برای افزایش تولید در سال 2016 از بین برده است. رشد تولید نفت خام عراق در سال 2015 در مقایسه با سال 2014 در حدود 660 هزار بشکه در روز بود که این رقم تا پایان سال 2016 به سادگی قابل تکرار نخواهد بود. در سال 2015 رشد تولید نفت عراق در بخش‌های جنوبی و شمالی این کشور تقریبا یکسان بود.
تولید در جنوب عراق تحت کنترل دولت مرکزی و تولید در شمال، در اختیار کردستان عراق قرار دارد. در حقیقت الگوی پیش‌بینی تولید نفت عراق بر اساس توسعه میادین واقع در جنوب این کشور (که منطقه حیاتی و اصلی نفت عراق محسوب می‌شود) انجام شده است. با ساخت پایانه Fao در جنوب عراق و ایجاد سسیتم جداسازی نفت خام سبک و سنگین و تامین زیرساخت‌های بیشتر برای ذخیره‌سازی، ورود نفت خام از میادین جنوبی به بصره از اواسط سال 2015 پیوسته افزایش یافته است. به منظور حفظ کیفیت نفت خام سبک بصره، بخشی از نفت خام سنگین میدانهای نفتی قرنه غربی 2، حلفایا و غرافه جداسازی می‌شود.
عرضه نفت خام از شمال پس از آن که کردستان عراق انتقال نفت را به وسیله خط لوله به ترکیه انجام داد، به طور قابل توجه افزایش یافته است. در پایان سال 2014 منطقه خود مختار کردستان با دولت مرکزی عراق توافق کرده بود که روزانه 550 هزار بشکه نفت خام را به وسیله شرکت سومو صادر و سهم بودجه خود را از دولت مرکزی دریافت کند، اما از اواسط سال 2015، این منطقه سهم شرکت سومو را کاهش داد و به طور مستقل اقدام به فروش نفت خام کرد و در حال حاضر صادرات تمام نفت شمال را در کنترل خود دارد. بخش عمده نفت خام صادراتی به بندر جیهان ترکیه از میادین تحت کنترل کردستان در شمال عراق و بخشی نیز به وسیله دولت مرکزی از میادین کرکوک تامین می‌شود. ظرفیت خطوط لوله انتقال نفت کردستان عراق به بنادر ترکیه به 750 هزار بشکه در روز افزایش یافته است. اگرچه سال 2015 سالی موفق برای تولید نفت بود، اما هزینه زیاد مبارزه با داعش، وزارت نفت عراق را مجبور به کاهش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی و تولید جدید در اطراف بصره کرد. در واقع مسائل امنیتی، هزینه‌های تجاری و توسعه میادین نفتی را افزایش داده است. دولت عراق به منظور بهبود شرایط کار پیمانکاران خارجی آنها را به بخش جنوبی منتقل کرده اما درگیری بین قبایل در جنوب نیز، باعث افزایش تنش در این منطقه شده و سرعت توسعه میادین را کاهش داده است.
کاهش قیمت نفت خام برای رشد تولید عراق محدودیت محسوب می‌شود، اما انگیزه و عاملی مهم برای سرعت دادن به توسعه و تولید نفت خام به منظور کسب درآمدهای صادراتی بیشتر است، زیرا این کشور نیاز شدیدی به درآمدهای نفتی دارد و هزینه تولید آن نیز پایین است. در واقع در مورد تولید نفت خام عراق دو دسته عوامل تاثیرگذار وجود دارد؛ عوامل تضعیف کننده شامل چالش‌های امنیتی، مالی و تدارکاتی و عوامل تقویت‌کننده شامل منابع فراوان، هزینه تولید پایین و فشارهای بودجه‌ای. تولید نفت خام عراق در دسامبر سال 2014 به حدود سه میلیون و 700 هزار بشکه در روز رسید که این سطح تولید نفت خام در 35 سال گذشته بی‌سابقه بوده است. مفهوم این جمله این است که فشارهای بودجه‌ای عراق خیلی زیاد است و وابستگی شدیدی به درآمدهای نفتی دارد. این کشور تا جایی که بتواند تولید خود را برای کسب درآمد صادراتی بیشتر، افزایش خواهد داد.
در هشت سال اخیر عراق سرمایه‌گذاری های سنگینی در بخش بالادستی صنعت نفت خود انجام داد اما ظرفیت تولید نفت این کشور متناسب با سرمایه‌گذارها افزایش نیافت. مشکلات زیرساختی، نبود تجهیزات و تخصص مورد نیاز سبب شد که رشد تولید مورد انتظار دولت عراق به تاخیر بیفتد. عراق پس از صدام با چالش‌های زیادی در زمینه استخراج و حمل و نقل نفت خام روبه‌رو شد. برخی مشکلات زیرساختی در سال 2015 برطرف شد، اما تداوم کاهش قیمت جهانی نفت خام، دولت مرکزی و کردستان عراق را با مشکلات شدید مالی روبه رو کرد و تاثیر نامطلوبی بر بخش بالادستی نفت این کشور گذاشت؛ در نتیجه رشد تولید این کشور را تحت تاثیر قرار داد. با وجود مشکلات مالی دولت مرکزی و کردستان عراق، تولید نفت خام این کشور در نیمه اول سال 2016 در مقایسه با سال 2015 افزایش یافت. در نمودار شماره 2 رشد ماهیانه تولید در سال 2016 در مقایسه با مدت مشابه در سال 2015 نمایش داده شده است.
با توجه به نمودار شماره 2 ملاحظه می‌شود که رشد فزاینده تولید نفت عراق از ژانویه 2016 متوقف شده است. عوامل تاثیرگذار بر این مسئله عبارتند از:
1- خط لوله صادرات نفت کردستان عراق از نیمه فوریه تا اواسط ماه مارس به دلیل بمب‌گذاری مسدود شد.
2- ماه‌های مارس و اوت سال 2016 عرضه 150 هزار بشکه در روز از نفت خام تحت کنترل دولت مرکزی عراق که به شبکه انتقال کردستان عرضه می‌شد، کاهش یافت.
3- در ماه مه سال 2016 مشکلات تامین برق در جنوب عراق سبب کاهش حدود 70 هزار بشکه در روز از تولید نفت این منطقه شد.
تولید نفت در شمال عراق نیز تحت تاثیر حملات نظامی قرار دارد؛ به طوری که تولید در میدان بای حسن در اثر حملات داعش مدتی متوقف شد. چشم‌انداز رشد تولید عراق در کوتاه مدت و میان مدت از جنوب این کشور با وجود منابع عظیم بسیار محدود است، زیرا کاهش قیمت جهانی نفت خام و کسربودجه شدید، سبب شده تا دولت مرکزی بودجه سرمایه‌گذاری را کاهش دهد و شرکت‌های بین‌المللی نیز سرمایه‌گذاری های مورد نیاز را انجام ندهند.
بازبینی اهداف تولید
در سال‌های اخیر، اغلب قراردادهای تولید بازبینی شده است. چشم‌انداز بلندمدت تولید نیز تا زمانی که دولت عراق سرمایه‌گذاری لازم را در حوضه‌های نفتی جنوب و همچنین در پروژه‌های زیرساختی انجام ندهد، مطلوب نخواهد بود. در جدول شماره 2 بازبینی تعهدات عراق در میدانهای مختلف تولیدی ارائه شده است. میدانهای بزرگ تولیدی عراق نظیر زبیر، رومیله و قرنه غربی- 1 نیازمند تزریق آب هستند که به دلیل مشکلات متعدد این برنامه به تاخیر افتاده و در نتیجه میزان تولید آنها کاهش یافته است. دولت عراق برای رفع این مشکل با شرکت‌های اکسون‌موبیل و پتروچاینا مذاکره کرده است. هر کدام از این شرکت‌ها 25 درصد سهم در پروژه قرنه غربی- 1 دارند.
وضعیت اخیر تولید نفت در دولت مرکزی و کردستان عراق
چشم‌انداز تولید نفت در کردستان عراق در شرایط نامطلوب‌تر در مقایسه با تولید در جنوب این کشور قرار دارد، زیرا شرکت‌های بین‌المللی که در منطقه کردستان عراق فعال هستند، شرکت‌های کوچک‌تری بوده و در برابر شرایط کاهش قیمت، انعطاف‌پذیری کمتری داشته و آسیب‌پذیرتر هستند. افزون براین در میدانهای واقع در منطقه کردستان عراق با کاهش هزینه‌های سرمایه تولید به سرعت کاهش می‌یابد. به طور مثال در سال 2015 تولید میدان تق‌تق 120 هزار بشکه در روز بود که در سال 2016 به 80 هزار بشکه در روز کاهش یافته است و پیش‌بینی می‌شود با توجه به شرایط سرمایه‌گذاری تا سال 2018 تولید این میدان به 50 تا 70 هزار بشکه در روز کاهش یابد. نمودار شماره 3 را ملاحظه کنید.
با وجود منابع قابل ملاحظه هیدروکربنی در کردستان عراق، وجود مشکلات شدید مالی، جذابیت این منطقه را برای شرکت‌های بین‌المللی کاهش داده است؛ از این رو جذب سرمایه خارجی در بخش بالادستی این منطقه بسیار محدود و سخت شده و در نتیجه رشد تولید نفت با مشکلات فراوان روبه رو است.
پیش‌بینی بلندمدت تولید نفت خام
آشفتگی‌ها در بخش‌های زیادی از شمال عراق نااطمینانی‌هایی را در چشم‌انداز تولید نفت این کشور ایجاد کرده و باعث شده که در برآوردهای جدید، بازهم در مورد آینده تولید نفت این کشور بازبینی نزولی انجام بگیرد. اگرچه اختلال و نابسامانی‌ها در مسیرهای صادرات نفت خام در شمال عراق به وجود آمده، اما بر تولید نفت خام عراق تاثیر مستقیم خواهد داشت، زیرا این حوادث موانعی در جذب سرمایه‌های لازم برای رشد تولید در سال‌های آینده ایجاد خواهد کرد که نتیجه آن عدم تحقق اهداف تولیدی این کشور خواهد بود. در نمودار شماره 4 برآوردهای انجام شده در سال‌های 2012، 2013 و 2014 از تولید نفت خام عراق ارائه شده است. همان طورکه مشاهده می‌شود، در گزارش چشم‌انداز سال 2012 برآوردهای بسیار خوشبینانه‌ای از افزایش تولید نفت خام عراق ارائه شده بود که در گزارش جدید آژانس این برآوردها تعدیل شده است؛ بنابراین با توجه به این مسئله که عملکرد تولید نفت خام عراق کمتر از حد انتظار بوده، در پیش‌بینی سال‌های 2013 و 2014 تولید نفت خام این کشور در سال 2035 به ترتیب در حدود 400 و 700 هزار بشکه در روز کمتر از سطح سال 2012 برآورد شده است.
در نمودار شماره 5 میزان اختلاف برآورد آژانس بین المللی انرژی از افزایش تولید نفت خام عراق در سال 2015 در مقایسه با برآوردهای انجام شده در سال‌های2012، 2013 و 2014 ارائه شده است. میزان بالای اختلاف ارقام تولید نشان می‌دهد که مشکلات زیر ساختی و امنیتی این کشور در رسیدن به اهداف اولیه تعیین شده تولیدی در سال‌های 2009 و 2010 کاملا تاثیر گذار بوده است، زیرا در آخرین گزارش چشم‌انداز برآورد سطح تولید این کشور در سال 2020 در مقایسه با گزارشات سال‌های 2012 و 2013 به ترتیب یک میلیون و 700 و یک میلیون و 400 هزار بشکه در روز تعدیل شده است؛ بنابراین با توجه به مشکلات موجود در جنوب و شمال عراق و شرایط کنونی بازار نفت و قیمت نفت خام، در چند سال آینده عراق رشد تولید بسیار ملایم‌تری خواهد داشت.
حسین یادگاری، کارشناس ارشد پژوهشی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی
