دانشگاه صنعتی شریف، دیروز (سه‌شنبه، ۳۰ بهمن‌ماه) در سمینار «آینده نفت در سرزمین انرژی» میزبان دانشجویان و متخصصان علاقه‌مند به حوزه نفت و انرژی بود. در این نشست، مسعود نیلی و عباس ملکی، اعضای هیئت علمی این دانشگاه، محمد مروتی، عضو هیئت علمی دانشگاه خاتم، سیدمهدی حسینی، کارشناس ارشد حوزه انرژی و علی شمس اردکانی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، از وضع کنونی بازار جهانی نفت، موقعیت ایران در این بازار، نحوه عملکرد اقتصاد کشورهای نفتی، معمای فراوانی، فرصت‌ها و فرصت‌سوزی‌ها و سناریوهای پیش روی کشور در شرایط تحریم سخن گفتند که اهم این مطالب را با هم مرور می‌کنیم:
حکمرانی ضعیف در کشورهای نفتی: مسعود نیلی مطالب خود را تحت عنوان «هرم معکوس رشد و توسعه نفتی و تاثیر آن بر یادگیری حکمرانی» ارائه داد و بر این موضوع تاکید کرد که عدم موفقیت در عملکرد اقتصادی برخی کشورهای برخوردار از ذخایر نفتی، ناشی از این ذخایر نیست، بلکه متاثر از کیفیت حکمرانی در این کشورهاست. اما چرا نقش حکمرانی در این زمینه تعیین‌کننده است؟ نیلی در این زمینه، به مقایسه کشورهای نفتی و غیرنفتی پرداخت و گفت: «اقتصادی که متکی به نفت نباشد، بر سرمایه‌گذاری بنگاه‌ها و پس‌انداز خانوارها و بهبود مستمر کیفیت محصولات و خدمات تمرکز می‌کند و از آنجا که این دو، منوط به ثبات اقتصادی و سیاسی و بهره‌مندی از فضای کسب‌وکار مناسب است، دولت‌ها خود را مکلف به تحقق این پیش‌نیازها می‌کنند. هرم رشد و توسعه در کشورهای غیرنفتی با این پرسش آغاز می‌شود که منابع را از کجا تامین کنیم؟ بنابراین تمرکز اصلی بر تجهیز منابع است، اما در اقتصادهای متکی به نفت، پرسش این است منابع را به کجا تخصیص دهیم؟ بنابراین نقطه آغاز هرم به جای بنگاه‌ها و خانوارها، معطوف می‌شود به دولت و چرخه معیوبی شکل می‌گیرد که به‌طور طبیعی از شوک‌های نفتی مصون نیست». به گفته این استاد دانشگاه، مشکل دقیقا از اینجا آغاز می‌شود که دولت‌ها با اتکا به نفت، خود را بی‌نیاز از سرمایه بنگاه‌ها و خانوارها می‌بینند. اینجاست که به‌طور طبیعی، دیگر بهبود فضای کسب و کار یا برقراری ثبات هم معنای خود را از دست می‌دهد. نیلی در عین حال به اقتصادهای نفتی موفق مثل اقتصاد نروژ و اقتصادهای نفتی باثبات مثل قطر هم اشاره و نتیجه‌گیری کرد که کیفیت حکمرانی در موفقیت یا موفق نبودن کشورهای نفتی تعیین‌کننده است.
۳ سناریو برای صادرات نفت ایران: سیدمهدی حسینی در این نشست، مقایسه‌ای از کشورهای نفتی و غیرنفتی و البته کشورهای غیرنفتی نسبت به یکدیگر داشت و با اشاره به کشورهایی مثل آمریکا، کانادا و نروژ گفت: «بی‌شک نفت نعمت است، اما کشورهای نفتی موفق، کشورهایی هستند که اجازه نداده‌اند نفت در اقتصادشان، سهم بزرگی داشته باشد و به همین دلیل چندان تحت تاثیر شوک‌های نفتی قرار نگرفته‌اند». حسینی به پیشتازی قطر در صادرات LNG، قدرت تولید نفت عربستان، فعالیت قابل توجه قزاقستان در کاشاگان و افزایش تولید و صادرات نفت عراق به عنوان نمونه‌هایی از پیشرفت‌های کشورهای همسایه در بازار انرژی اشاره و تاکید کرد و حضور فعال‌تر و موثرتر ایران را در این بین با توجه به اهمیت مسائل ژئوپلیتیکی، اقتصادی و امنیت ملی ضروری خواند. حسینی با اشاره به میانگین ضریب بازیافت نفت در ایران که حدود ۲۴ درصد است، ادامه داد: «در این زمینه، جای کار زیادی وجود دارد و افزایش ضریب بازیافت، تریلیون‌ها دلار ثروت برای کشور به همراه خواهد داشت». حسینی در ادامه، سه سناریوی خوش‌بینانه، بدبینانه و بینابین را برای صنعت نفت ایران در شرایط تحریم تبیین کرد و گفت: «در خوش‌بینانه‌ترین حالت، SPV به صورت گسترده و قانع‌کننده فعال شده و همکاری خوبی با بانک‌های اروپایی، چینی و هندی برقرار می‌شود؛ معافیت‌های هشت کشور واردکننده نفت ایران از یک سو و روند کاهشی تولید نفت اوپک از سوی دیگر ادامه می‌یابد و تهاتر نفت با تجهیزات و کالاهای مورد نیاز نیز به‌ویژه در همکاری با همسایگان دنبال می‌شود که در این شرایط، روزانه ۱.۵ میلیون بشکه نفت ایران صادر خواهد شد. در بدبینانه‌ترین سناریو هم صادرات روزانه نفت ایران بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار بشکه خواهد بود و در سناریوی مابین این دو حالت، صادرات روزانه یک تا ۱.۲ میلیون بشکه نفت پیش‌بینی شده است.» حسینی، مهم‌ترین اولویت‌های صنعت نفت را در شرایط کنونی، ادامه صادرات نفت و حفظ نسبی بازار، بازگرداندن وجوه صادراتی، پرداختن به نوسازی صنعت، بهبود بازدهی کاری و کاهش هزینه‌ها و حفظ و نگهداری از مخازن خواند و در بیان راهکارها نیز بر الزام‌هایی از جمله برخورد حقوقی فعال با اصل تحریم در سطح بین‌المللی، فعال‌سازی بیشتر دیپلماسی اقتصادی و سیاسی، پیگیری جدی برای گسترش SPV و استفاده حداکثری از تضاد پیش‌آمده بین آمریکا با دیگر کشورها عنوان کرد.
فرصت‌سوزی؛ از نفت تا بنزین: علی شمس‌اردکانی، دیگر سخنران این سمینار بود که درباره انحراف اصلی در صنعت نفت ایران گفت: «انحراف اصلی این است که انباشت سرمایه از نفت به اندازه کافی صورت نگرفته و بوروکرات‌ها در این زمینه مقصر اصلی بوده‌اند.» به گفته وی، هدررفت منابع مصادیق دیگری هم دارد؛ از گازسوزی‌ها و توسعه بدون آمایش سرزمین گرفته تا بنزینی که در منطقه لیتری ۹۰ سنت قیمت دارد و در ایران به قیمت ۸ سنت عرضه می‌شود. شمس اردکانی با بیان اینکه نوشتن بودجه بر مبنای نفت، در حکم فرصت دادن به کشورهای قدرتمندی است که به دنبال ضربه زدن به اقتصاد کشور هستند، خاطره‌ای هم تعریف کرد: «آن زمان، سرمایه‌گذاری آمده بود برای احداث خط لوله ایران – هند. آقایان گفتند نیازی به سرمایه شما نیست؛ ما هم پول داریم و هم لوله. بعدها به همان‌ها که این حرف را زدند، گفتم پس سرمایه‌ای که می‌گفتید کجاست؟»
انعطاف‌پذیری بازار جهانی نفت: محمد مروتی به عنوان یکی دیگر از سخنرانان این سمینار، به تحلیل تغییرات عمده بازار جهانی نفت طی دو دهه اخیر پرداخت که نتایج این تحلیل‌ها حاکی از انعطاف‌پذیری بیشتر بازار و در نتیجه، زنگ خطری برای اقتصادهای نفتی است. به گفته مروتی، نوسانات تولید نفت آمریکا و سرعت واکنش عرضه در قبال تغییر قیمت نفت، از سال ۲۰۰۵ به بعد، با مدت زمان پیش از آن قابل مقایسه نیست که یک دلیل اساسی، نوآوری‌های بیشتر و توسعه فناوری‌هاست. این استاد دانشگاه، به سرعت گرفتن روند تولید شیل‌های نفتی هم به ویژه طی سه سال اخیر اشاره کرد و گفت: «انعطاف‌پذیری بازار جهانی نفت، یعنی دیگر خروج منابع یک کشور نفتی نمی‌تواند تهدیدی جدی برای بازار نفت باشد و اقتصادهای نفتی باید این زنگ خطر را جدی بگیرند». وی ادامه داد: «افزایش چند برابری تولید شیل نفتی، نشان‌دهنده افزایش بازدهی و اثربخشی در فرایند تولید منابع نامتعارف در جهان است و معنای روشنش این است که اگر زمانی، تولید شیل نفت با نفت ۱۰۰ دلاری توجیه اقتصادی داشت، امروز با نفت‌های به مراتب ارزان‌تر هم می‌تواند توجیه داشته باشد».
نفت نعمت است: سخنران پایانی این سمینار، عباس ملکی بود که مدیریت نشست را نیز به‌عهده داشت. او هم در تایید صحبت‌های عنوان شده، تصریح کرد: «نفت بدون تردید نعمت است، نه نقمت. هم نفت برای ایران نعمت بوده است هم گاز. مطمئن باشید ایران اگر نفت نداشت، ژاپن نمی‌شد. این نعمت را قدر بدانیم». ملکی پیش‌بینی کرد شرایط پیش‌آمده برای ونزوئلا احتمال تمدید معافیت‌های واردکنندگان نفت ایران را افزایش دهد و با این جمله صحبت‌هایش را پایان داد: «در بدترین حالت، حتی اگر روزی صادرات نفت ما به صفر برسد، ما باز هم قدرت منطقه‌ای خواهیم بود، همانطور که در قرن‌هایی که هنوز از کشف نفت و دارسی خبری نبود، ایران قدرت منطقه‌ای به شمار می‌رفت».
تاریخ به بسیاری از برداشت‌ها، پیش‌بینی‌ها و گمانه‌زنی‌ها پاسخ خواهد داد.
