فاز نخست طرح ملی و راهبردی انتقال نفت خام گوره به جاسک با حمایت دولت و راهبری شرکت ملی نفت ایران و با هدف ایجاد ظرفیت انتقال یک میلیون بشکه نفت خام در روز، ذخیره‌سازی و صادرات آن از طریق پایانه جدید جاسک، تضمین استمرار صادرات نفت خام، تمرکززدایی از پایانه‌های صادراتی و متنوع‌سازی آن و توسعه پایدار و اشتغال‌زایی در سواحل مکران در ایستگاه آخر قرار گرفته است.
چرا جاسک؟
به گزارش شانا، منطقه ساحلی مکران واقع در سواحل شرقی ایران از بندر جاسک تا بندر چابهار، در زمره یکی از کم‌توسعه‌یافته‌ترین مناطق کشور به‌شمار می‌رود. توسعه سواحل مکران، رفع محرومیت و زدودن رنگ فقر از چهره این منطقه اگرچه از سال‌ها پیش در رأس سیاست‌های کلان نظام قرار گرفت و طرح ایجاد پایانه نفتی در بندر جاسک از حدود یک دهه قبل مطرح شد، این سیاست‌ها در سال‌های اخیر جنبه عملیاتی پیدا کرده و همسو با برنامه کلان توسعه سواحل مکران، توسعه بندر جاسک به‌عنوان یکی از مأموریت‌های اصلی وزارت نفت تعیین شده است.
مجاورت منطقه مکران با آب‌های آزاد بین‌المللی در سراسر مرز جنوبی و همسایگی مستقیم با کشورهای پاکستان و افغانستان و به‌طور غیرمستقیم با کشورهای آسیای مرکزی (از طریق ترکمنستان)، این منطقه را به درگاهی مناسب برای دسترسی به دریاهای آزاد و تردد آسان کشتی‌های تجاری نسبت به تنگه هرمز و منطقه خلیج‌فارس بدل کرده و این سواحل را در موقعیتی ویژه در ایفای نقش راهبردی برای توسعه شرق کشور و اقتصاد ملی قرار داده است.
بندر جاسک از مهم‌ترین بندرهای ایران واقع در سواحل مکران است که به فاصله ۳۲۵ کیلومتری از بندرعباس واقع‌شده و هم‌جواری و نزدیکی با اقیانوس هند، کنترل و نظارت کامل بر آبراهه‌های مهم سوق‌الجیشی هرمز و برخورداری از تاریخی پررونق، همچنین برخورداری از ظرفیت تجاری و صیادی، امتیازات ویژه‌ای به این منطقه بخشیده است. از دیگر نقاط قوت بندر جاسک می‌توان به وجود زمینه‌های عالی برای ترانزیت و کشتیرانی، وجود مناطق دریایی و پایگاه‌های ارتش جمهوری اسلامی، موقعیت مهم ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک، ژئوپلیتیک در سواحل عمان، مطلوبیت برای ایجاد زیرساخت‌های پتروشیمی و برخورداری از منابع غنی دریایی و غذایی اشاره کرد.
توسعه پایانه صادراتی در آب‌های اقیانوسی سواحل جاسک از حیث متنوع کردن منابع صادراتی نفت خام و کاهش وابستگی صادرات نفت خام کشور به خلیج‌فارس و تنگه هرمز و همچنین تمایل خریداران نفتی به بارگیری نفت خام در بیرون از منطقه خلیج‌فارس حائز اهمیت است. در همین راستا شرکت ملی نفت ایران، حدود ۵ هزار هکتار از اراضی سواحل مکران واقع در ۶۵ کیلومتری غرب شهر جاسک، نزدیکی‌های کوه مبارک را به‌منظور احداث طرح‌های ویژه نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی تحصیل و جانمایی کرده که با توجه به تصویب احداث خط لوله ۴۲ اینچ انتقال نفت خام گوره – جاسک، بخشی از اراضی تحصیل‌شده غرب جاسک به‌منظور احداث پایانه صادرات نفت خام و احداث مخازن ذخیره‌سازی نفت خام تخصیص یافته‌اند.
در مجموع، دریافت روزانه یک میلیون بشکه نفت خام سبک و سنگین از خط لوله ۴۲ اینچ گوره – جاسک و ارسال به پایانه صادراتی جاسک، ذخیره‌سازی انواع نفت خام، قابلیت گسترش ظرفیت نگهداری و صادرات با توجه به نیازهای آینده، قابلیت دریافت و ذخیره انواع نفت خام از طریق گوی‌های شناور دریایی، ایجاد شرایط لازم به‌منظور احداث پایانه صادراتی جدید جاسک و تضمین استمرار صادرات نفت خام کشور، متنوع کردن منابع صادراتی نفت خام، امکان تأمین خوراک پالایشگاه‌های برنامه‌ریزی‌شده برای احداث در بندر جاسک با هدف حضور در بازار جهانی فرآورده‌های نفتی و مهیا کردن زیرساخت‌های لازم در منطقه به‌منظور ایجاد صنایع وابسته از دستاوردهای طرح توسعه مکران برآورد شده است.
مخازن ذخیره‌سازی
قرارداد ساخت مخازن ذخیره‌سازی نفت خام و تأسیسات جانبی در بندر جاسک با ظرفیت ۱۰ میلیون بشکه، در قالب روش ساخت، بهره‌برداری و واگذاری (BOT)، هشتم مهرماه سال ۹۷ میان شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) و شرکت‌های پتروامیدآسیا و گروه مدیریت سرمایه‌گذاری امید امضا شد.
قرارداد فاز نخست طرح ساخت مخازن ذخیره‌سازی نفت خام بندر جاسک به‌عنوان بخشی از برنامه راهبردی وزارت نفت در توسعه این بندر و انتقال نفت خام از گوره به جاسک امضا و بر مبنای آن مقرر شد این پروژه با ۲۰۰ میلیون یورو سرمایه‌گذاری اولیه در مدت زمان سه سال اجرا شود و پس از آن به‌مدت ۱۵ سال دوره بهره‌برداری تعیین شده است.
این مخازن دارای ظرفیت ۱۰ میلیون بشکه نفت خام سبک و سنگین و شامل ۲۰ مخزن فلزی سقف شناور، هرکدام به ظرفیت ۵۰۰ هزار بشکه خواهد بود. مخزنگاه یادشده، نفت خام ارسالی از خط لوله ۴۲ اینچ انتقال نفت خام گوره جاسک را در انتهای خط دریافت و ضمن ذخیره‌سازی و نگهداری نفت صادراتی، آن را به خطوط لوله دریایی و گوی‌های شناور نفت خام پمپاژ می‌کند. مخزنگاه در زمینی به مساحت تقریبی ۶۰۰ هکتار احداث می‌شود و قابلیت توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی تا ۳۰ میلیون بشکه نفت خام را خواهد داشت، بنابراین احداث مخازن ذخیره‌سازی نفت خام با ظرفیت ۳۰ میلیون بشکه در زمینی به مساحت ۴۶۰ هکتار در سواحل مکران بخشی از برنامه‌ریزی انجام‌شده پروژه گوره – جاسک در آن منطقه است که هم‌اکنون فاز نخست احداث این مخازن به ظرفیت ۱۰ میلیون بشکه در ۶۵ کیلومتری غرب جاسک در دست احداث است.
مطابق این قرارداد، سرمایه‌گذار باید در مدت سه سال تأمین سرمایه، طراحی، تأمین کالا و تجهیزات، ساخت و راه‌اندازی مخزنگاه و در مدت ۱۵ سال تعمیر، نگهداری و بهره‌برداری از آن را انجام دهد. مالکیت مجموعه در پایان سال هجدهم (پایان دوره ۱۵ ساله بهره‌برداری) به شرکت ملی نفت ایران منتقل می‌شود.
پس از واگذاری این پروژه در مهرماه ۹۷، طراحی پایه و تحکیم بستر زمین انجام شد و فعالیت‌های اجرایی آن از آذرماه ۹۸ سال شتاب مضاعف گرفت. طراحی و اجرای این پروژه ۱۰۰ درصد در داخل کشور انجام و بیش از ۹۰ درصد کالاهای مورد نیاز این پروژه از داخل کشور تأمین می‌شود.
خط لوله
در نگاه نخست، تصور این است که ایران قصد دارد با ساخت خط لوله‌ای حدود یک هزار کیلومتری با دور زدن تنگه هرمز، نفت خام صادراتی را از غرب به شرق این تنگه راهبردی منتقل کند، اما انتقال نفت نخستین و کوچک‌ترین هدف از ساخت این خط لوله ۴۲ اینچی است. با ساخت این خط لوله و پنج ایستگاه تقویت فشار در طول مسیر، هرچند توان و ظرفیت انتقال نفت خام ایران روزانه حدود یک میلیون بشکه افزایش می‌یابد و قدرت چانه‌زنی برای فروش و صادرات نفت از غرب به شرق تنگه هرمز افزایش می‌یابد، اما موضوع مهم‌تر آن است که تمدنی جدید در شرق تنگه هرمز و سواحل مکران در نقشه جغرافیای صنعت نفت ایران شکل خواهد گرفت.
احداث خط لوله از اولویت‌های شرکت ملی نفت ایران در طرح راهبردی انتقال نفت خام گوره به جاسک بوده که با راهبری شرکت مهندسی و توسعه نفت و استفاده حداکثری از توان پیمانکاران و سازندگان داخلی اجرایی شده است. طول این خط لوله ۴۲ اینچی به بیش از هزار کیلومتر می‌رسد و در مسیر آن، پنج ایستگاه پمپاژ و تجهیزات اندازه‌گیری و پایش نصب خواهد شد.
براساس توافق همکاری برای تولید خط لوله که میان شرکت مهندسی و توسعه نفت (به نمایندگی از شرکت ملی نفت ایران) و فولاد مبارکه، فولاد اکسین خوزستان و شرکت‌های لوله‌سازی حاصل شد، حلقه نخست «اسلب» یا مواد اولیه از سوی کارخانه فولاد مبارکه تولید و در حلقه دوم در فولاد اکسین خوزستان به «ورق» تبدیل و در حلقه سوم از سوی لوله‌سازان به «لوله» تبدیل شده است. در این میان از آنجا که مهم‌ترین حلقه فرآیند تولید لوله‌ها، حلقه میانی یعنی تولید ورق است و با توجه به انحصاری بودن فولاد اکسین در تولید ورق عریض، عملکرد این شرکت در پیشبرد و عدم توقف کار تأثیری بسزا داشته است.
بنابراین به‌منظور تأمین لوله‌های مورد نیاز طرح احداث خط لوله انتقال نفت خام گوره به جاسک، برای نخستین بار تولید شمش، تختال و ورق متناسب با استانداردهای مورد نیاز از سنگ معدن آهن فراهم و این زنجیره با تولید شمش، ورق و لوله طبق استانداردهای روز دنیا (API ۵L) و (NACE) در سه کارخانه بزرگ کشور در استان‌های اصفهان و خوزستان ایجاد شد. مجوز لازم برای تأمین ۲۰ درصد از ورق‌های مورد نیاز پروژه احداث خط لوله گوره به جاسک در تیرماه سال ۹۶ صادر شد. در مردادماه سال ۹۷ استارت مذاکره با شرکت فولاد مبارکه زده شد و در مهرماه، اسناد فنی و کیفی پروژه با مشارکت شرکت ملی نفت ایران، فولاد مبارکه، فولاد اکسین و لوله‌سازی اهواز تهیه و QCP و NPS طرح حاضر شد. در آذرماه سال ۹۷ فاز اولیه نورد ورق‌های آزمایشی X۶۰ برای استفاده از محیط ترش آغاز و طی چهار مرحله، حدود ۴۲۰ تن از این ورق‌ها تولید شد و در خردادماه ۹۸ فاز نهایی نورد آزمایشی و دریافت تأییدیه‌های کیفی عملی شد که در این مرحله حدود ۷۶۰ تن تولید آزمایشی صورت گرفت. در تیرماه ۹۸ نیز با توجه به نتایج خوب در مرحله آزمایشی، بخش نخست طرح به مقدار ۱۵ هزار تن بسته شد.
به این ترتیب زنجیره تولید لوله‌های این طرح راهبردی (تختال، ورق و لوله و حتی مواد اولیه پوشش) از سوی شرکت‌های داخلی تأمین شد و حتی بر اساس اعلام شرکت مهندسی و توسعه نفت، ظرفیت تولید لوله‌های این طرح پس از مدتی با به‌کارگیری دیگر ظرفیت‌های لوله‌سازی کشور، بیش از ۲ برابر افزایش یافت. این افزایش ظرفیت، ضمن تسریع روند کار، اشتغال‌زایی نیز به دنبال داشت و حدود ۸۰۰ نفر به‌صورت مستقیم و ۱۷۰۰ نفر به‌صورت غیرمستقیم به مجموعه فعالان شاغل در این طرح افزوده شدند.
۲۸ بهمن‌ماه سال ۹۸ وزیر نفت از کارخانه فولاد اکسین خوزستان بازدید کرد و در نشست با نمایندگان شرکت‌های طرف قرارداد در ساخت خط لوله گوره – جاسک، دستور داد کارگروهی با حضور مدیران ذی‌ربط در شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های فولاد مبارکه، فولاد اکسین خوزستان و لوله‌سازی اهواز برای هماهنگی و تسریع در تأمین لوله پروژه گوره – جاسک تشکیل شود.
در اجرای این خط لوله، تنها در بهار ۹۹، بیش از یک میلیون مترمکعب عملیات خاک‌برداری، بیش از ۱۱۰ کیلومتر مسیرسازی، حدود ۵۰ کیلومتر عملیات ریسه لوله و افزون بر ۷۰ کیلومتر جوشکاری لوله انجام شد. بخش زودهنگام طرح احداث خط لوله نفت گوره به جاسک که عملیات اجرایی آن به‌طور جدی از تابستان ۹۸ کلید خورد تا پایان خردادماه ۹۹ بیش از ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشت و دست آخر کار احداث این خط لوله در پایان سال ۹۹ نهایی شد.
لوله‌گذاری دریایی پایانه نفتی جاسک نیز با راهبری شرکت نفت و گاز پارس در آخرین روز دی‌ماه سال ۹۹ آغاز و نخستین گوی شناور صادراتی پایانه نفتی جاسک هم با ظرفیت طراحی بارگیری یک‌میلیون بشکه نفت خام در روز در آخرین روزهای اسفند نصب شد.
پمپ‌ها
هشتم مهرماه سال ۹۸ بود که ساخت و تأمین ۵۰ الکتروپمپ مورد نیاز طرح انتقال نفت خام گوره به جاسک به سه شرکت پمپ‌ساز ایرانی سپرده شد تا پس از واگذاری ساخت بخش خطوط لوله و مخازن ذخیره‌سازی به شرکت‌های ایرانی، سیر حضور فعالان داخلی در این طرح تکمیل شود. قرارداد شرکت‌های متن و پمپیران به ارزش تقریبی ۱۹ میلیون یورو و با هدف ساخت و خدمات پشتیبانی ۲۰ دستگاه الکتروپمپ امضا شد؛ متن با شرکت پمپ‌های صنعتی ایران هم قراردادی مشابه پمپیران امضا کرد و قرارداد سوم نیز بین شرکت‌های متن و پتکو به ارزش تقریبی ۱۰ میلیون یورو با هدف ساخت و خدمات پشتیبانی ۱۰ دستگاه الکتروپمپ امضا شد.
ویژگی‌های اولیه مدنظر برای پمپ‌های مورد نیاز طرح انتقال نفت خام گوره – جاسک، الکتروپمپ‌هایی با توان ۵.۶ تا ۵.۸ مگاوات بود، اما وزارت نفت با هدف حمایت از توان ایرانی، مهندسی طرح را تغییر و تأمین پمپ‌هایی با توان به‌طور متوسط حدود ۲.۷ مگاوات را در برنامه قرار داد. البته تجربه ساخت پمپ BB۳ با توان ۲.۷ مگاوات (که در طرح گوره-جاسک دنبال می‌شود) هم در کشور وجود نداشته، اما با توجه به ظرفیت‌ها و توان سه شرکت پمپ‌ساز طرف قرارداد با متن، وزارت نفت برای ساخت این پمپ‌ها به سازندگان ایرانی اعتماد کرد. به مفهوم ساده‌تر، نفت هر کاری کرده است تا بتواند روی توان سازندگان ایرانی حساب باز کند.
در اجرای این قراردادها، نخستین پمپ ساخت ایران پس از گذراندن موفق آزمون‌های عملکردی، اوایل اسفندماه سال ۹۹ در محل تلمبه‌خانه شماره ۲ طرح ملی انتقال نفت خام گوره – جاسک نصب شد و پس از نصب یکی دیگر از پمپ‌ها، هر دو پمپ ساخت ایران پنجم خردادماه امسال هم‌زمان با سالروز اکتشاف نفت راه‌اندازی شدند. چند روز بعد، نخستین شیر موتوری ۴۲ اینچ کلاس ۹۰۰ ساخت داخل با قابلیت استفاده در سرویس ترش نیز در تلمبه‌خانه شماره ۴ طرح ملی انتقال نفت خام گوره – جاسک نصب شد. در این طرح، شرکت‌های سازنده داخلی نسبت به تولید ۵۵ عدد انواع شیرآلات بزرگ مورد نیاز طرح از جمله شیرهای بین‌راهی و تلمبه‌خانه‌ها اقدام کرده‌اند و پس از آزمایش عملکردی، شیرها را تحویل می‌دهند. طراحی، ساخت و تولید این شیرآلات کاملاً از سوی شرکت‌های داخلی انجام و به‌واسطه آن، برای ۲۵۰ نفر به‌صورت مستقیم و بیش از ۵۰۰ نفر به‌صورت غیرمستقیم اشتغال‌زایی شده، ضمن اینکه ساخت داخلی این شیرآلات از خروج حدود ۱۰ میلیون یورو ارز از کشور جلوگیری کرده است.
طرح در ایستگاه آخر
سرانجام در آخرین روزهای اردیبهشت‌ماه امسال، شرکت ملی نفت ایران از آغاز ارسال نفت خام از مبدأ گوره به سمت جاسک خبر داد، بنابراین به‌زودی صادرات نخستین محموله نفت خام ایران از جاسک عملیاتی می‌شود.
