مصرف بنزین در طول دهه‌های گذشته رشد چشمگیری داشته است، به طوری که همواره در کنار افزایش تولید بنزین در پالایشگاه‌های داخلی، بخش چشمگیری از نیاز کشور به این فرآورده ارزشمند از طریق واردات تأمین شده است.
سال 1386 و در شرایطی که میانگین مصرف روزانه بنزین در کشور می‌رفت که از مرز 75 میلیون لیتر در روز عبور کند، سامانه هوشمند سوخت راه‌اندازی و به دنبال آن طرح سهمیه‌بندی بنزین از تیرماه 1386 آغاز شد و تا اندازه چشمگیری مصرف افسارگسیخته بنزین در کشور را کنترل کرد؛ همچنین پس از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها و افزایش قیمت بنزین، میانگین مصرف روزانه بنزین در ایران به کمتر از 60 میلیون لیتر در روز رسید که البته با برخی تحول‌های اقتصادی در ماه‌های اخیر این میزان هم‌اکنون به 67 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کرده است.
یکی از محورهای اصلی تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر بر صنایع نفت و گاز متمرکز شده که یکی از ابزارهای آن عدم فروش بنزین به کشورمان بوده است.
با توجه به افزایش مصرف بنزین و پاسخگو نبودن تولید داخلی، نیاز به واردات این فرآورده به یکی از ضرورت های اقتصادی تبدیل شده بود، از این رو همزمان با اجرای طرح‌های کلان اقتصادی در کشور، مسئولان وزارت نفت برنامه‌های مدونی را برای افزایش تولید بنزین و بی‌نیاز کردن کشور از واردات این فرآورده در دستور کار قرار دادند.
هم‌اکنون با تکمیل طرح‌های بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود و ساخت پالایشگاه‌های جدید، ایران به‌زودی به یکی از صادرکنندگان مهم این فرآورده نفتی در منطقه تبدیل می‌شود؛ کما اینکه آغاز نهضت صادرات فرآورده به بعضی از کشورهای همسایه، از چندی پیش آغاز شده است.
هم اکنون 10 طرح توسعه، بهینه‌سازی و بنزین‌سازی در پالایشگاه‌های نفت شهید تندگویان تهران، اصفهان، لاوان، تبریز، آبادان، بندرعباس و اراک با حدود 13 میلیارد و 500 میلیون دلار اعتبار در حال اجراست.
با اجرای این طرح‌ها روزانه حدود 40 میلیون لیتر بنزین با کیفیت و مطابق با استانداردهای بین‌المللی به چرخه سوخت کشور وارد می‌شود.
از اواخر سال 1389 تا کنون مرحله نخست طرح توسعه پالایشگاه شازند، طرح بنزین‌سازی پالایشگاه آبادان و طرح توسعه پالایشگاه لاوان به بهره‌برداری رسیده است و بقیه طرح‌های بهینه‌سازی و بنزین‌سازی نیز تا پایان امسال در کشور به بهره‌برداری می‌رسد.
هم‌اکنون کشورمان در آستانه وقوع یک انقلاب بنزینی قرار دارد که به‌زودی با بهره‌برداری از طرح‌های یاد شده، خودکفایی کشورمان در تولید بنزین را جشن می‌گیریم و غربی‌ها را در تهدید و فشار از این مسیر، خلع سلاح می‌کنیم.
به همین منظور و در سالگشت راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت و اجرای سهمینه‌بندی بنزین، برای بررسی آخرین وضعیت تولید بنزین و طرح‌های توسعه در دست اجرا در پالایشگاه‌های کشور با مهندس منوچهر آقانژاد؛ مدیرعامل سابق شرکت توسعه صنایع پالایش نفت که از سال 1389 و پس از بازنشستگی به عنوان مشاور و کارشناس صنایع پالایشی در شرکت های بخش خصوصی مشغول فعالیت است، به گفت‌وگو نشستهایم که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید:
شانا: صنعت پالایش نفت ایران پیش از راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت و اجرای قانون سهمیه‌بندی بنزین در چه وضعیت و جایگاهی قرار داشت؟
آقانژاد: در آن زمان 9 پالایشگاه موجود داخلی با ظرفیت اسمی در مجموع حدود یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز در مدار فعالیت قرار داشت که همه آنها در شرایط طراحی شده اولیه در حال کار بودند.
با توجه به پیش‌بینی‌های انجام شده درباره عدم وجود تعادل در تولید و مصرف فرآورده‌های نفتی (به‌ویژه بنزین) و همچنین لزوم ارتقای کیفیت این محصولات و دستیابی به استانداردهای بین‌المللی، از سال 1383 طرح‌های جامعی در این زمینه تعریف شد.
این طرح‌ها با عنوان به‌روزسازی تکنولوژی و بهینه‌سازی فرآیند و افزایش ظرفیت (با هدف تولید حداکثر بنزین) در پالایشگاه‌ها مطرح و مراحل انتخاب مشاور و تهیه بسته‌های طراحی آغاز شد که مدت زمان اجرای این طرح‌ها و بهره‌برداری از بعضی از آنها به‌علت کمبود منابع مالی و خصوصی شدن برخی از پالایشگاه‌ها طولانی شد؛ با این وجود در فاصله سالهای 1389 تا 1392 به ثمر رسیدن این طرح‌ها را در پالایشگاه‌های مختلف شاهد بوده‌ایم.
شانا: وضعیت واردات بنزین به کشور با توجه به نوسان‌های بازار جهانی و داخلی در یک دهه گذشته چگونه بوده است، آیا هم‌اکنون هم واردات بنزین داریم؟
آقانژاد: با وجودی که ایران در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) به‌عنوان دومین تولیدکننده نفت به شمار می‌رود، اما در یک دهه اخیر واردکننده برخی از فراورده های نفتی بوده و واردات بنزین نیز در همین مدت وضعیت‌های مختلفی را تجربه کرده است.
برای مثال اگر یک بازه زمانی مثل سالهای 83 تا 88 را دنبال کنیم، می‌بینیم که در برخی از مواقع دولت در شرایط اجباری و غیرقابل پیش‌بینی مجبور بوده است بنزین وارد کند و در بسیاری از مواقع با در نظر گرفتن رقم‌های کلانی مانند سه تا چهار هزار میلیارد تومان، مجوز از سوی مجلس برای واردات بنزین تصویب می‌شد. به هر تقدیر با توجه به هزینه‌هایی بسیار فراوان ما مجبور بودیم بنزین مصرفی مورد نیاز کشور را تأمین کنیم.
اما با سهمیه‌ای کردن بنزین در ابتدای کار و سپس افزایش قیمت آن به‌صورت پلکانی و مرحله‌ای و همچنین اجرای طرح های افزایش تولید بنزین در پالایشگاه‌های داخلی ، تولید و مصرف بنزین در کشور به نقطه تعادل نزدیک شد؛ به نحوی که در همان آغاز (سال 1386) سقف مصرف بنزین در کشور به‌صورت میانگین به 59 میلیون لیتر در روز رسید و این دستاورد خوبی بود.
شانا: چه ضرورت‌هایی موجب شد تا در برنامه‌های کلان کشور، ظرفیت‌سازی در حوزه تولید سوخت و به‌ویژه بنزین در دستور کار قرار بگیرد؟
آقانژاد: همان گونه که یاد شد، مصرف بی‌رویه و خارج از استاندارد فرآورده‌های نفتی به‌ویژه بنزین و گازوییل به‌علت پایین بودن قیمت این فرآورده‌های استراتژیک، سیاستگذاران و راهبران نظام تامین سوخت کشور را به سوی طراحی برنامه‌ای برای افزایش ظرفیت و خودکفایی در عرصه تولید فرآورده‌های نفتی هدایت کرد تا از این طریق افزون‌بر جلوگیری از واردات فرآورده‌های نفتی و برطرف کردن آسیب‌های محدود شدن آن، سیاست جلوگیری از خام‌فروشی و ایجاد ارزش افزوده بیشتر در دستور کار قرار بگیرد.
به زبان دیگر، توسعه ظرفیت پالایشی به‌منظور ایجاد موازنه در تولید و مصرف به‌عنوان هدف استراتژیک در صنعت پالایش نفت ایران تعریف شد؛ برای این منظور 2 موضوع اساسی که موجب منطقی کردن این موازنه می‌شد در سیاست‌های کلان نظام منظور نشد یا دست‌کم با تأخیر در برنامه‌های اجرایی قرار گرفت.
شانا: این 2 موضوعی که از نظر شما ضروری بود تا در اهداف استراتژیک صنعت پالایش نفت قرار بگیرد، چیست؟
آقانژاد: نخست قیمت‌گذاری مناسب فرآورده‌های نفتی به‌منظور کاهش و کنترل مصرف است که از طریق واقعی شدن قیمت فرآورده‌ها، مدیریت بر مصرف سوخت از سوی مردم انجام می‌شود.
اصلاح و بهبود نظام تولید خودرو در کشور با در نظر گرفتن مصرف استاندارد برای خودروها (تولید خودروهای کم مصرف) و همچنین تولید خودروهای سواری دیزلی (گازوییل‌سوز)، موضوع دیگر در این زمینه به شمار می‌رود.
شانا: نهضت افزایش ظرفیت پالایشی به‌طور دقیق از چه زمانی آغاز شد؟
آقانژاد: می‌توان آغاز به کار عملیاتی در زمینه تأسیس و توسعه پالایشگاه‌ها برای افزایش تولید بنزین از همان سال 1383 و در 9 پالایشگاه کشور در نظر گرفت.
البته تأخیرهایی نیز به وجود آمد، اما به هر روی، همه پالایشگاه‌های کشور با توجه به اعتبارهای مالی که در اختیار دارند و فرصت‌ها و موانعی که دارند، هم‌اکنون به تولید بنزین در قالب طرح های جدید مشغولند.
شانا: آیا راهبرد جلوگیری از خام‌فروشی و افزایش تولید فرآورده‌های نفتی در شرایطی که ایران در آن قرار داشت، استراتژی مناسبی بود؟ آیا اصلی‌ترین هدف انتخاب این راهبرد، اقتصادی بود یا اهداف راهبردی دیگری را هم دنبال می کرد؟
آقانژاد: سیاست جلوگیری از خام‌فروشی با اهداف زیر قابل توجیه بودند:
الف- تبدیل نفت خام به فرآورده به‌منظور تولید ارزش افزوده و افزایش درآمد
ب- تأمین خوراک بیشتر برای صنایع پایین دستی (روغن موتور، قیر و خوراک صنایع پتروشیمی)
ج- کارآفرینی در مملکت و افزایش توان و سرمایه صنایع سازنده تجهیزات پالایشگاهی داخل کشور
د- ایجاد سهم بیشتر در بازار بین‌المللی با توجه به تنوع تولید (فرآورده‌ها به‌جای نفت خام) و در صورت نیاز عبور از شرایط تحریم فروش نفت خام
ه- تأمین کمبود تولید فرآورده برای جبران مصرف در سالهای آتی
به‌منظور دستیابی به این هدف اخیر، طرح‌های ساخت 2 پالایشگاه با خوراک میعانات گازی با ظرفیت در مجموع 480 هزار بشکه در روز (با قصد دستیابی به بیشینه تولید بنزین) و چهار پالایشگاه با ظرفیت در مجموع حدود 650 هزار بشکه در روز خوراک نفت خام سنگین و فوق سنگین با مشارکت بخش خصوصی در دستور کار قرار گرفت.
با توجه به شرایط روز حاکم بر کشور از نظر مصرف بنزین، همچنین عدم جایگزینی مصرف گازوییل به‌جای بنزین در خودروهای سواری و عدم تولید خودرو با موتورهای کم مصرف، در این طرح‌ها (پالایشگاه‌های با خوراک نفت خام) به اجبار الگوی فرآیند با هدف تولید بیشینه بنزین، برای اجرا برنامه ریزی شد.
شانا: هم اکنون فرآیندهای پالایشی درتولید فرآورده‌های نفتی در کشور با محوریت بنزین دنبال می شود، این رویه در آینده کوتاه و بلندمدت، چه چالش‌ها یا فرصت‌هایی را ایجاد می‌کند؟
شانا: با این حساب دیدگاه شما این است که طرح‌های توسعه ظرفیت پالایشی از محوریت بنزین به گازوییل تغییر پیدا کند؟
آقانژاد: بله، در نظر داشته باشید که مصرف گازوییل در مقایسه با بنزین افزون‌بر صرفه اقتصادی، آلایندگی کمتری نیز در محیط زیست ایجاد می‌کند، این در حالی است که هزینه تولید گازوییل در مقایسه با بنزین در واحدهای پالایشگاهی کمتر است.
بر اساس بررسی‌های کارشناسی انجام شده در سال 1389 با توجه به افزایش مصرف گازوییل در قیاس با بنزین در سطح بین‌المللی و در منطقه، از سال 2015 میلادی قیمت بین‌المللی بنزین با توجه به تغییر در عرضه و تقاضا از قیمت گازوییل کمتر خواهد شد، از این رو سهام‌داران بخش خصوصی در طرح‌های چهار پالایشگاه جدید داخلی باید به این موضوع به‌طور جدی توجه کنند.
شانا: در باره این تغییر الگوی فرآیند تولید از حالت تولید بیشینه بنزین به مواد میان تقطیر بیشتر توضیح دهید.
آقانژاد: پیشنهاد من این است که دیگر این پالایشگاه‌های جدیدی که می‌خواهیم ایجاد کنیم در صدد تولید بنزین نباشند، واقعیت این است که بنزین تولیدی ما توان تأمین نیاز مصرفی داخل را دارد و از این به بعد بهتر است که همان میزان بنزین تولید داخل را به لحاظ کیفی ارتقا بدهیم و با تغییر در طراحی پایه سایر پالایشگاه‌های در دست ساخت، آنها را برای تولید فرآورده‌های با ارزش‌تر و گران‌بهاتر آماده کنیم.
بهترین پیشنهاد در این زمینه و در شرایط کنونی تولید نفت‌گاز (گازوییل) است، زیرا جهانی که در آن حضور داریم هر روز با شتاب بیشتری به سمت استفاده از انرژی‌های نو در حرکت است و در این میان تولید خودروهای دیزلی و سوخت‌های دیزلی به‌ویژه گازوییل جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد.
شانا: با توسعه پالایشگاه ها میزان تولید بنزین در کشور چقدر مازاد بر مصرف خواهد بود و چگونه این میزان بنزین مازاد مدیریت می‌شود؟
آقانژاد: اگر به‌طور میانگین هر بشکه بنزین را حاوی 159 لیتر فرض کنیم، با احتساب ظرفیت 480 هزار بشکه در روز تنها در دو پالایشگاه کشور و ضرب نتیجه در 65 درصد (ظرفیت تولید بنزین در پالایشگاه‌های با خوراک میعانات گازی) می‌توان رقم دقیق‌تر بنزین تولیدی کشور را به لیتر محاسبه کنیم؛ حالا اگر میزان تولید بنزین همه پالایشگاه‌ها را با این شیوه ساده محاسبه کنیم عددی که به دست می‌آید چیزی حدود 125 تا 130 میلیون لیتر بنزین است که این رقم 2 برابر میزان مصرف فعلی کشور است.
شانا: پس تکلیف توسعه پالایشگاه های جدید چه می شود؟
آقانژاد: خوب بهتر است که این چهار یا پنج پالایشگاه جدیدی که در دست ساخت است؛ بیایند اولویت تولید را به سایر فرآورده ها اختصاص دهند.
بسیاری از کشورهای جهان حتی جاهایی مانند هند و مالزی هم در حال حاضر اساس کار خود را به سمت تولید گازوییل هدایت می‌کنند و طبیعی است کسی که زودتر به محصول برسد امکان عرضه برای او و تصاحب جایگاه بهترر در بازار فروش برایش مهیاتر است.
گازوییل افزون بر استفاده در خودروها می تواند در بسیاری دیگر از مراکز تولیدی همچون نیروگاه‌های تولید برق هم به‌عنوان سوخت مصرف شود و بازدهی بسیار چشمگیری هم داشته باشد.
الآن در همه کشورهای توسعه یافته جهان پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به‌صورت یکپارچه و در دل یک مجموعه طراحی و ایجاد می‌شوند و به این ترتیب هم هزینه‌های جاری آنها کاهش می‌یابد و هم اینکه ساختار تولید فرآورده‌های نفتی آنها انعطاف‌پذیر می‌شود و امکان تغییر خط تولید به‌سادگی در آنها وجود دارد.
روشن هم هست که اگر با توجه به شرایط بازار، محصولی افت قیمت داشت یا برعکس به‌راحتی می‌توان خط تولید مجموعه را با توجه به منافع بیشتر در شرایط متفاوت تغییر داد و بازدهی مالی بیشتری به دست آورد.
با این وجود، دیگر نیازی نیست و توجیه اقتصادی هم ندارد که پالایشگاه‌های ما فقط و فقط با حداکثر ظرفیت بنزین تولید کنند و مجتمع‌های کلان پتروشیمی و پالایشگاهی جدا از هم ایجاد کنیم.
شانا: درباره انعطاف‌پذیری ساختاری در تولید بنزین می‌توانید توضیح بیشتری بدهید؟
شانا: آیا با در نظر گرفتن مشکلات موجود و نیازهای سرمایه‌گذاری در صنایع پالایشی، ایران از یک کشور نفت خام فروش به یک کشور فرآورده فروش تبدیل می‌شود؟
شانا: آیا در شرایطی که بازار فروش فرآورده در عرصه بین‌المللی فروشندگان و خریداران مشخص و خاص خود را دارد، ایران می‌تواند در این بازار به‌طور موفق بازاریابی و پرتوان ورود کند؟
آقانژاد: با توجه به وجود ذخایر غنی نفت خام در کشورمان و برخورداری از سرمایه نیروی کار متخصص، صنایع داخلی سازنده تجهیزات پالایشگاهی و در نتیجه کمتر بودن هزینه تولید (قیمت تمام شده)، ایران در بازار عرضه فرآورده‌های نفتی، مزیت نسبی مناسبی دارد، بنابراین مسئله اصلی ما در این زمینه، زمان ورود به این بازار است.
به بیان دیگر، پیش از ورود تولیدکنندگان جدید، ایران باید از طریق راه‌اندازی پالایشگاه‌های جدید جایگاه مناسب خود را در منطقه به دست آورد.
موضوع اساسی دیگری که می توان با توجه به وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی در کشورمان و در راستای دستیابی به هدف جلوگیری از خام فروشی و ایجاد ارزش افزوده در دستور کار قرار داد، استفاده از تکنولوژی تولید فرآورده‌های اصلی نفت همچون بنزین، گازوییل و سوخت جت از گاز طبیعی است.
شانا: برخی از کارشناسان هم از ضرورت سرمایه‌گذاری در صنایع پالایشگاهی و پتروشیمیایی دیگر کشورها سخن می‌گویند، بالاخره برخی از کشورها سهام پالایشگاه‌های خود را واگذار می‌کنند، به نظر شما این رویه توجیه اقتصادی دارد؟
آقانژاد: بله، البته ما پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در پالایشگاه‌ها و صنایع نفتی کشورهای دیگر از جمله کره جنوبی و هندوستان سهام داشتیم که البته پس از انقلاب و به‌علت برخی مناسبات خاص سیاسی این سهام واگذار شد. خوب طبیعی است که اگر امکان سرمایه‌گذاری در هر جای جهان با توجه به میزان سوددهی و مناسبات سیاسی و اقتصادی فراهم باشد، فعالیت بجا و موجهی از نظر اقتصادی و اعتباری خواهد بود.
گفت و گو از امیرحسین هاشمی جاوید
